O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

 
16.2 . Mutlaq va nisbiy afzallik nazariyalari 
Shu paytga qadar yuzaga kelgan barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro 
savdoni erkinlashtirish barcha mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni 
ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning zarurligi va foydaliligi to’g’risida dastlabki 
nazariyalardan biri A.Smitning mutlaq afzallik nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra 
har bir mamlakat undagi mavjud sharoitlar va resurslar o’ziga xosligiga tayangan 
holda ma’lum bir tovarni eng kam xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu 
tovarni eng ko’p) ishlab chiqarish imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat 
mutlaq afzallikka ega bo’lgan tovar ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu 
tovarning o’z iste’molidan ortiqcha qismini sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib 

---

163 
oladi. Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda mutlaq afzallikka ega bo’lgan 
davlatlarda ancha arzon ishlab chiqarilgan bo’ladi. Natijada har ikki davlat ham 
kam resurs sarflab ko’proq mahsulotga ega bo’ladi. Masalan, O’zbekiston asosan 
paxta mahsulotlarini etishtirishga ixtisoslashganligi uchun boshqa mahsulotlarga 
nisbatan ko’prots shunga e’tiborni qaratish lozim. Chunki, O’zbekiston qishloq 
xo’jaligi, ob-havosi va qolavsrsa, butun respublika sharoiti paxta etishtirishga 
moslashgan va unga kam miqdorda mehnat va moliyaviy resurslarni sarf qilib, 
yuqori hosil olish texnologiyasiga ega. Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o’zi 
ixtisoslashgan sohaga ko’proq e’tiborni qaratishsagina dunyo bo’yicha ko’proq 
mahsulot ishlab chiqariladi va xalqaro savdoda ham katta muvaffaqqiyatlarga 
erishish mumkin. Demak, shu yo’l bilan dunyo aholisining talablarini maksimum 
qondirish imkoniyatiga erishiladi. 
Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha 
dunyoda mutlaq afzallikka ega bo’lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma 
tovarlarni chetdan keltiradimi degan savolni tug’diradi. Agar shunday bo’lsa 
importni bu mamlakat qaysi mablag’lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga 
javob berish borasida mutlaq afzallik nazariyasi boshi berk ko’chaga kirib qoladi. 
D. Rikardo A. Smitning «Mutlaq afzallik» nazariyasini yanada mulohaza 
qilish natijasida ushbu nazariya umumiy qoidaning bir qismi ekanligini isbotlab 
berdi. D. Rikardo «Siyosiy iqtisodning boshlanishi va soliqlar» nomli asarida 
klassik nazariyani boshi berk ko’chadan olib chiqadi. Uning fikricha, mamlakatlar 
ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashda yoki ko’proq afzallikka ega bo’lgan 
yohud kamroq zaiflikka ega bo’lgan mahsulot ishlab chiqarish va sotishga 
ixtisoslashsalar maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday vaziyatlarda ikki mamlakat 
o’rtasidagi savdo ko’proq imkoniyatlar olib keladi. 
Har bir mamlakat o’zi ixtisoslashgan mahsulotlarni ishlab chiqaradi va shu 
orqali yutuqlarga erishadi. Uning mulohazalari “Nisbiy afzallik nazariyasi”da o’z 
echimiga ega bo’ldi. Masalan, Portugaliyada ishlab chiqarilgan movut va 

---

164 
Angliyada ishlab chiqarilgan vino individual xarajatlarga ega bo’lsin. Shuni 
hisobga olgan holda D. Rikardoning “Nisbiy afzallik nazariyasi”ni qo’llaymiz: 
Ishlab chiqarish uchun zarur bo’ladigan mehnat birligi miqdori;