O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

31- chizma. Ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berilishining iqtisodiy oqibatlari 
 
17.4. Import kvotalari va litsenziyalarni taqsimlash uslublari 
Jahon amaliyotida tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solishning bilvosita 
usullariga qaraganda bevosita usullaridan kengroq foydalaniladi. Bevosita usullar 
mazmuniga ko’ra, iqtisodiy, ma’muriy, me’yoriy - xuquqiy ko’rinishga ega bo’lishi 
mumkin. 
Litsenziyalash va kvotalash iqtisodiy xarakterdagi bevosita usullar ichida keng 
tarqalgani hisoblanadi. 
Litsenziyalash — bu, tashqi iqtisodiy operatsiyalarni amalga oshirishga davlat 
tashkilotlaridan ruxsat olishning ma’lum tartibidir. Tashqi iqtisodiy 
operatsiyalarga mahsulotlar, ishchi va xizmatchilar eksporti hamda moliya 
operatsiyalarini o’tkazish, xorijga ishchi kuchini ishga joylashtirish va boshqalar 
kiradi. O’zbekistonda litsenziyalar faqat davlat ro’yxatida qayd etilgan tashqi 
iqtisodiy faoliyat qatnashchilariga beriladi. Ularni boshqa yuridik shaxslarga berish 
taqiqlangan. 
Mahsulotlar eksporti va importini litsenziyalash davlatga ular oqimini qattiq 
tartibga solish, ba’zi hollarda ularni vaqtincha chegaralash va shu asosda tashqi 
iqtisodiy taqchillik o’sishining to’xtash hamda savdo balansining tenglashtirish 
imkonini beradi. 

---

180 
Umuman, import mahsulotlarga beriladigan litsenziyalar quyidagi usullar 
yordamida joylashtiriladi. 
1.
Ochiq auktsion — davlat litsenziyalarni yuqori baholarni taklif qilgan 
ishlab chiqaruvchilarga berishi. 
2.
Afzal ko’rish tizimi — davlat birinchi navbatda litsenziyalarni ishlab 
chiqarish hajmi jihatdan yirik bo’lgan firma va kompaniyalarga hech qanday 
shart va talablarsiz beradi. 
3.
Xarajat usuli — davlat litsenziyalarni yirik ishlab chiqarish quvvatlariga 
va resurslarga ega bo’lgan firma va kompaniyalarga beradi. 
Litsenziyalash bilan bir qatorda jahon amaliyotida mahsulotlarni, 
shuningdek, ishchi kuchi eksport va importini chegaralash maqsadida kvotalash 
keng qo’llaniladi. 
Bu usulning mohiyati shundan iboratki, unda vakolatli davlat yoki xalqaro 
tashkilot alohida mahsulotlar, xizmatlar, mamlakatlar va mamlakatlar guruhi 
bo’yicha ma’lum davrga eksport va importga miqdoriy yoki qiymat chegaralarini 
belgilaydi. Davlat tomonidan tartibga solish tadbiri sifatida kvotalash to’lov 
balanslarini ichki bozorda talab va taklifni balanslashtirish uchun muzokaralarda 
o’zaro kelishuvga erishish uchun qo’llaniladi. O’zbekistonda kvotalash xalq 
iste’moli mollarini va strategik xom ashyoning muhim turlarini olib chiqishni 
chegaralash usuli sifatida qo’llanilmoqda. 
Kvotalash faqat mahsulot oqimlarinigina emas, balki ishchi kuchi oqimlarini 
tartibga solishda ham qo’llaniladi. Ko’pgina rivojlangan mamlakatlar ichki mehnat 
bozorini himoyalash maqsadida xorijdan ishchi kuchi importiga kvotalar o’rnatadi. 
Hozirgi vaqtda kvotalash bojlarga nisbatan ko’proq qo’llanilishiga ikkita 
sabab bor: 
1.
Tarif stavkalari xalqaro savdo kelishuvlariga asosan belgilanadi. Ayrim 
hollardan tashqari vaziyatlarda, mamlakatlar tarif stavkasini oshira olmaydilar va 
shuning uchun iqtisodiyotni raqobatdan himoya qilish maqsadida kvotalashga 
e’tiborni qaratishga majbur bo’ladi. 

---

181 
2.
Himoyaga 
muhtoj 
tarmoqlar 
ham 
importga 
kvotalar 
jo- 
riy qilishni qo’llaydi. Chunki, tarifni joriy qilishga nisbatan imtiyozli litsenziyalar 
olish osonroqdir. 
Import kvotalari erkin raqobat sharoitiga ko’proq mos keladi. Quyidagi 3 
chizmadan ko’rinib turibdiki, kvotalar joriy qilinishi natijasida umumiy 
farovonlikdagi yo’qotishlar, tariflar kiritilganidagi singari «b» va «d» sohalardan 
iborat bo’lsa, «s» soha ruxsat etilgan importga ustama narxlarni ko’rsatadi va 
aholidan litsenziya beruvchi tashkilotlarga beriladigan transfertni xarakterlaydi. 
Tariflarga nisbatan kvotalarni joriy qilishdan ko’riladigan farovonlikdagi 
yo’qotishlar ikki holatda katta bo’ladi. Birinchidan, kvotalar mahsulotlar import 
qilayotgan milliy ishlab chiqaruvchilar yoki xorijiy firmalar monopol hukumronligi 
darajasini oshirsa. Ikkinchidan, importga litsenziyalar samarasiz joylashtirilsa. 
-