O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-
umumiy funktsional sxemalar, mashina va uskunalarning o‘zaro aloqasi, fizik qurilishlar va binolar, ob‘ektlar hamda turli yordamchi tsexlar va xizmatlar; - texnologiyalarning asosiy xususiyati; - materiallar va kommunal xizmatlar harakatini aks ettiruvchi materiallar harakati diagrammasi; - mavjud hududiy tarmoqlar bilan bog‘lanish joylarigacha bo‘lgan yo‘llar (shosse), temir yo‘llar va boshqa transport ob‘ektlarini ko‘rsatuvchi transport sxemasi; - korxonani kengaytirish va rivojlantirish uchun maydonlar; - bunday chizmalar geodeziya xaritalari, geologiya ma‘lumotlari, gidrologiya xususiyatlari, korxona uchun tanlangan joyda grunt xususiyatlariga asoslanishi kerak. TIA bosqichida texnologiyalar bozori tavsifi va mavjud texnologik muqobillarni hisobga olish joizdir. Mos texnologiyani tanlash bunday kuzatuvning, shubhasiz, muhim elementlaridan biri hisoblanadi. Texnologiyani tanlash korxonaning iqtisodiy ishlab chiqarish quvvati va minimal tejamli ishlab chiqarish hajmi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak hamda korporativ strategiya va mahalliy sharoitlardan kelib chiqqan holda boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. TIA ham muqobil texnologiyalarni, ham uni olishning muqobil manbalarini aniqlashi kerak. Ularni baholash texnologiyani olish mumkin bo‘lgan manbani tanlash maqsadi hisoblanishi kerak. Tekshiruvda, jumladan, ma‘lum bir texnologiyani olishda muhim o‘rin egallaydigan shartnoma muddatlari va shartlari ko‘rilishi lozim. Qayta ishlash tarmoqlari, mashinasozlik mahsulotini va uzoq muddatli qo‘llaniladigan tovarlarni ishlab chiqarish, mashina va uskunalar texnologiyalarini olish shartlari va muddatlari bir-biridan ancha farq qilishlari mumkin. 61 Loyihani amalga oshirish bosqichida va uning hayotiy tsikli davomida texnologik tendentsiyalarni baholash va bashoratni TIA ta‘minlashi kerak. Yuqori innovatsiyali tarmoqlardagi investitsiya loyihalar uchun texnologik bashorat o‘ta muhimdir. Yangi texnologiyalar sohasida ishlanmalar, jumladan, mikroelektronika, biotexnologiya va yangi materiallar va energiyalarni olish texnologiyalari turli tarmoqlardagi mahsulot va jarayonlarga sezilarli ta‘sirini o‘tkazadilar. Mos malakali ko‘nikmalarni ishlatish va rivojlantirish hamda bu texnologiyalar qay darajada egallanishi mumkinligi bilan bir qatorda bu texnologiyalarning imkoniyatlari baholanishi lozim. Yangi texnologiyalarni ishlab chiqarishning aniq bosqichlarida mikrojarayonlarni qo‘llash yanada an‘anaviy tahlil etilishi kerak. Shu bilan bir qatorda ishlatilishi kerak bo‘lgan texnologiya tekshirilgan va ishlatib ko‘rilgan hamda mahalliy sharoitlarga to‘g‘ri keladigan bo‘lishi kerak. Xorijiy texnologiyani sotib olishga, texnologiyani egallash va ishlab chiqishga tegishli jamiyat siyosati aniqlangan bo‘lishi kerak. Ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilma, jumladan, ishchi kuchi tizimi tanlangan texnologiyaning amalga oshirilishiga sezilarli ta‘sir qilishi mumkin. Atrof-muhitga ta‘sirini baholash – bu, birinchi navbatda, shu muhitdagi omillarni e‘tiborga olishni rejalashtiriladigan va qarorlar qabul qilinadigan jarayondir. Oxirgi ikki o‘n yillik davomida turli sanoati rivojlangan mamlakatlarda o‘z qonunchiligidan kelib chiqqan holda atrof-muhitga ta‘sirni baholashning turli uslublari ishlab chiqilgan edi. Bu uslublar uchun umumiy bo‘lib, korxona egasining atrof-muhitga ta‘siri bo‘yicha arizasi bilan chiqqanda loyiha amalga oshiriladigan mamlakatda amaldagi qoidalarga mos ravishda baholanishi hisoblanadi. Turli mamlakatlarning uslublari bir-biridan sezilarli farq qilganliklari sababli, shu mamlakatning mos adabiyotiga murojaat qilish zarur. Evropa iqtisodiy komissiyasi, Evropa hamkorligi va shu kabi tashkilotlar tomonidan rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda qo‘llash uchun korxonaning atrof-muhitga ta‘sirini baholash standartlari ishlab chiqilgan edi. Bunday standartlar rivojlanayotgan mamlakatlarda ularning qonunchiligiga muvofiq ravishda yangi sanoat tarmoqlarini rejalashtirishlari mumkin. 62 Texnologiyalarni tanlash bilan birga ularni olishning muqobil manbalarini aniqlash joizdir. Patentlanmagan texnologik «nou-xau»ning manbalari ishlab chiqarish xususiyati va murakkabligiga bog‘liq holda turli xil bo‘lishi va mahalliy va chet el individual mutaxassislaridan tortib to butun korxonalar miqyosida farqlanishi mumkin. Agar texnologiya qandaydir boshqa korxonadan olinishi kerak bo‘lsa, uni sotib olish usullarini aniqlash kerak. Ular texnologiyani litsenziyalash, shu zahoti naqd pul to‘lash orqali sotib olish yoki texnologiyani etkazib beruvchi mulkka egalik qiluvchi qo‘shma korxona tashqil qilish shaklini qo‘llashlari mumkin: Litsenziyalash texnologiya sohasida ommaviy va samarali savdo mexanizmi bo‘lib qoladi. Litsenziya patentlangan texnologiyani ishlatishga huquq beradi va u bilan bog‘liq «nou-xau»ni o‘zaro kelishilgan shartlarda topshirishni ko‘zda tutadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoat loyihalari uchun ko‘pgina litsenziyalar xorijiy korxonalardan sotib olinishi kerak. Texnologiyalarni litsenziyalash muhim bo‘lib hisoblangan paytlarda iloji boricha turli texnologiyalar paketiga ega bo‘lish va shartnomaning nozik tomonlarini aniqlash kerak. Xatto, bu ikki jihatlar TIAni tayyorlashdan keyingi loyihani amalga oshirish bosqichiga taalluqli bo‘lsa ham, ularni o‘rganib chiqish texnologiyani litsenziyalash shartnomasi bo‘yicha keyingi muzokaralarda katta yordam berishi mumkin. Texnologiyani sotib olish. Ba‘zi tarmoqlar uchun texnologiyani shu zahoti naqd pul to‘lash shartlarida sotib olish afzalroqdir va bu holda bular TIAda o‘z aksini topishi lozim. Bunday shartlarda sotib olish texnologiya «bir martalik» huquq yoki «nou-xau» bo‘yicha olinsa va keyinchalik texnologiyani takomillashtirish ko‘zda tutilmasa maqsadga muvofiqdir. Texnologiyaga taalluqli bo‘lgan muzokaralarda muhim masala bo‘lib eksportni rivojlantirish va litsenziat tomonidan uni ta‘minlash imkoniyatidir. Bunday imkoniyat turli omillarga bog‘liqdir, jumladan, ishlab chiqarish quvvati, ishlab chiqarishga mahalliy xarajatlar va yirik eksport bozoriga jo‘g‘rofiy yaqinligi. Ammo eksportni va tadbirlarni rivojlantirish uchun TIAda tahlil qilinishi 63 kerak. Litsenziarning qo‘shma korxonada ishtirok etishi. Texnologiya etkazib beruvchisining o‘z aktsiyadorlik kapitali bilan qatnashishi loyiha homiylari uchun siyosat masalasi hisoblanadi va TIA doiralarining tashqarisida bo‘ladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologiyani, asosan, tashqi manbalardan olganlari sababli texnologiya etkazib beruvchining qatnashish shakli muhim masala hisoblanadi. Uskunani import qilish bilan bir qatorda texnologiya bevosita yo‘l bilan yoki chet el filiallari orqali yoki qo‘shma korxonalar orqali qo‘lga kiritishi mumkin, bu erda texnologiya etkazib beruvchisi loyiha mulkdori ichida ishtirok etadi. Bunday qatnashish, ko‘pincha, sezilarli darajada texnologiya etkazib beruvchisi tomonidan taqdim qilinayotgan texnologiya, uskuna va texnik xizmatlarning kapitallashgan qiymati bilan cheklanadi. Oxirgi o‘n yillikda bevosita litsenziyalash texnologiya sotib olish va o‘tkazish uchun muhim kanal bo‘lib qoldi va uning litsenzion bitimlar sanoati rivojlangan mamlakatlar korxonalari orasida sezilarli o‘sishi kuzatilmoqda. Texnologiya litsenziari tomonidan aktsiyador kapitalida qatnashish darajasi, odatda, qiziquvchi tomonlar o‘rtasida muzokaralar markazi bo‘lib hisoblanishi mumkin. Ishlatilishi kerak bo‘lgan texnologiya tavsifi va murakkabligi nuqtai nazaridan tanlangan litsenziarning aktsiyador kapitalida qatnashishi maqsadga muvofiqligini TIA ko‘rsatishi kerak. TIA texnologiyaning mahalliy sharoitlarda joriy qilinishi o‘z samarasini ko‘rsata olishini aks ettirishi lozim. Texnologik bitimning amal qilish davri mobaynida texnologiyani o‘zlashtirish korxona turli ish bosqichlarida professional ko‘nikmalar va qobiliyatlarni rejali rivojlantirishni talab qiladi. Kadrlarni rejalashtirish va turli kategoriyalardagi xodimlar uchun ta‘limning keng dasturi bilan mos kelishi kerak bo‘lgan siyosati muhim ahamiyat kasb etadi. Litsenziarning ta‘lim bo‘yicha faoliyati litsenziat tomonidan tashkil qilingan ta‘lim jarayoniga to‘ldirilish sifatidagina aks etirilishi mumkin. Shu bilan bir qatorda ta‘lim jarayoni turli bosqichlarda va turli mahalliy ishlab chiqarish integratsiyasi bosqichlarida litsenziat korxonasidagi xodimlarning professional ko‘nikma va qobiliyatlarini rivojlantirish bilan chambarchas bog‘liq bo‘lishi lozim. Bu ham 64 loyihalashtira olishni va tekshiruvlar va ishlanmalar imkoniyatlarini talab etadi. Bunga taalluqli tadbir va talablar TIAda aks etgan bo‘lishi kerak. Loyihaning hamma ishtirokchilari loyihaning nobud bo‘lmasligini xohlaydilar. Shu bilan bir qatorda ularning hech biri loyihaning muvaffaqiyatli amalga oshishiga to‘liq ishonchi bo‘lishi mumkin emas, chunki istalgan haqiqiy ishda risk umumqabul qilingandir. Risk - istalgan korxona faoliyatining sharoit tavsifidir. Jumladan, u ko‘ngilsiz voqealarning mumkinligi va noaniqlikni aks ettiruvchi investitsiya loyihasiga ham xosdir. Risklarning turlari va ularning xavfini bila turib, ularning loyiha samaradorligiga salbiy ta‘sirini pasaytirgan holda ularga ta‘sir o‘tkazish mumkin. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda kapitalning qaytishi ta‘minlanganligi risklarining quyidagi asosiy turlarini inobatga olish muhimdir: Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|