O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9.5.
Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta‘sirini yo‘qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo‘llardan foydalaniladi. 1. Riskdan qochish - risk bilan bog‘liq tadbirlardan voz kechishni (demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi. 2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda investor o‘z kapitalini riskli tadbirlarga yo‘naltirayotganda, risklardan ko‘riladigan zararlarni qoplash uchun mablag‘i bo‘lishi kerak. 3. Riskni uzatish (sug‘urtalash) – investor risk havfini kimningdir zimmasiga yuklaydi. Riskni sug‘urtalash, mantiqan olganda, muayyan risklarni sug‘urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz kechishini anglatadi. Bunda investorning risk darajasini ―nol‖ga tushirish uchun to‘lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish mumkin. Ko‘p hollarda, sug‘urta kompaniyalari moliyaviy risklarni sug‘urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to‘liq erishishiga xizmat qiladilar. 4. Riskni pasaytirish - ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag‘larini tashkil etish yo‘li bilan yo‘qotishlar hajmini qisqartirish hisoblanadi. Ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira mablag‘larini tashkil etishdagi asosiy muammo risk oqibatlarini, ya‘ni risk natijasida ko‘riladigan zararlarni baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini boshlang‘ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini aniqlashga katta yordam beradi. Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo‘ladi: - ortiqcha tavakkal qilish kerak emas; - risk oqibatlari to‘g‘risida o‘ylash lozim; - kam narsa uchun risk qilish kerak emas. 194 Birinchi tamoyilga asosan, investor o‘z kapitalidan ko‘ra ko‘proq risk qilishi mumkin emas, ya‘ni investor investitsiya loyihasini amalga oshirish to‘g‘risida qaror qabul qilishidan avval quyidagilarga amal qilishi lozim: - loyihaga ta‘sir etuvchi risk bo‘yicha mumkin bo‘lgan zararning maksimal hajmini aniqlab olishi; - uni qo‘yilayotgan kapital va o‘zining barcha moliyaviy mablag‘lari bilan taqqoslashi lozim. - ushbu kapitalning yo‘qotilishi investorning bankrot bo‘lishiga olib kelish- kelmasligini risk koeffitsientini hisoblash asosida aniqlashi lozim. Risk koeffitsienti quyidagicha topiladi: Rk=Z/UMR (9.3) 36 bunda Rk – risk koeffitsienti; Z – maksimal mumkin bo’lgan zararlar summasi; UMR – o’z moliyaviy resurslar hajmi. Formuladagi Rk≤0,3 – riskning mumkin bo‘lgan darajasi; Rk≥0,7 – investorni bankrotlikka olib keluvchi risk koeffitsienti. Ikkinchi tamoyilning amalga oshirilishi investorning risk ehtimolligi miqdori va oqibatlarini aniqlab olgan holda riskni pasaytirish usullari to‘g‘risida qaror qabul qilinishini talab etadi. Uchinchi tamoyilning amal qilinishi loyihadan ko‘riladigan zarar hajmi nisbatan yuqori bo‘lgan hollarda riskdan (tavakkal qilishdan) bosh tortish zarurligi bilan anglanadi, ya‘ni oz samara uchun ko‘p narsadan voz kechish kerak emas. Investitsiya risklarini pasaytirish usullari quyidagilardan iborat: - risklarni diversifikatsiyalash; - risklarni sug‘urtalash; - risklarni loyiha qatnashchilari o‘rtasida taqsimlash; - risklar uchun moliyaviy zahiralar ajratish. - qo‘shimcha ma‘lumotlar va axborotlarga ega bo‘lish. 36 Староверова Г. С. Экономическая оценка инвестиций : учебное пособие. – М. КНОРУС, 2006. – С. 257. 195 Risklarni diversifikatsiyalash bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan turli xil faoliyatlar o‘rtasida risklarni taqsimlash xisoblanadi. Diversifikatsiya turli xil faoliyatlar o‘rtasida investitsiyalarni taqsimlash asosida riskning bir qismidan qutulish imkonini beradi (masalan, investitsiya portfelini shakllantirish). Investitsiya portfelini shakllantirishda risklarni taqsimlashning quyidagi shakllari mavjud: - tovar va xizmatlar hamda faoliyat turlari bo‘yicha diversifikatsiyalash; - iste‘molchilarni diversifikatsiyalash; - mol etkazib beruvchilarni diversifikatsiyalash; - loyiha qatnashchilarni diversifikatsiyalash. Risklarni sug‘urtalash bu risklardan og‘ish hisoblanib, bunda mukofot evaziga risklarni sug‘urta kompaniyalariga berish orqali risklarni pasaytirish hisoblanadi. Sug‘urtalashda mulkni sug‘urtalash hamda baxtsiz hodisalardan sug‘urtalash amalga oshiriladi. Mulkiy sug‘urtalashning quyidagi shakllari mavjud: - moddiy yo‘qotishlar va zararlardan himoya qilish maqsadida pudrat qurilishlarini sug‘urta qilish; - moddiy yo‘qotishlar va zararlardan himoya qilish maqsadida dengiz yoki havo transportlari orqali tashilayotgan yuklarni sug‘urta qilish; - moddiy yo‘qotishlar va zararlardan himoya qilish maqsadida pudrat va subpudrat tashkilotlariga tegishli bo‘lgan asbob uskunalarni sug‘urta qilish. Baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilishning quyidagi shakllari mavjud: - qurilish qatnashchilari tana jarohatlari, shaxsiy zarar yoki mulkiy zarar ko‘rganlarida bosh pudrat tashkilotlari faoliyatini himoya qilish maqsadida umumiy fuqorolik javobgarligidan sug‘urta qilish; - loyihalashtirish jarayonida arxitektorlik va texnik nuqtai nazardan xatolarga yo‘l qo‘yilganda loyihalarni boshqarishda kamchiliklar kelib chiqqanda bosh pudrat tashkilotini moddiy javobgarlikdan sug‘urta qilish. Risklarni loyiha qatnashchilari o‘rtasida taqsimlash moliyaviy reja va shartnoma xujjatlarini ishlab chiqish davomida amalga oshiriladi. Risklarni taqsimlashda loyiha qatnashchilari ularga tegishli bo‘lgan u yoki bu risklarni 196 ko‘paytirib yoki kamaytirgan holda qaror qabul qiladilar. Masalan, loyihani amalga oshirishning har bir bosqichda hech bo‘lmaganda ikki tomon ishtirok etadi: sotuvchi va sotib oluvchi, buyurtmachi va buyurtmani amalga oshiruvchi. Buyurtmachi shartnomada ko‘rsatilgan ishlarni o‘z vaqtida hamda sifatli qilib bajarilgan holda shartnoma qiymatini kamaytirishga harakat qiladi; buyurtmani bajaruvchi esa, maksimal foyda olishga harakat qiladi. Bunda risk darajasi ikki tomon uchun ham mos kelishi kerak. Risk orqali ko‘rilgan zararlarni qoplash moliyaviy zahiralarni tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ko‘zda tutilmagan zararlarni qoplash uchun moliyaviy zahiralarni tashkil etish orqaligina loyihani amalga oshirishda vujudga keladigan uzilishlarni bartaraf etish mumkin. Moliyaviy zahiralarni tashkil etishda quyidagilarni aniqlash lozim: - ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun kerakli bo‘lgan mablag‘ miqdori; - ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun kerakli bo‘lgan zahiraning tarkibi; - belgilangan zahiralardan foydalanish maqsadlari. Moliyaviy zahiralar ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun qo‘shimcha mablag‘larni ajratish orqali tashkil etiladi. Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligining ayrim davlatlari sharoitida (masalan, Rossiya Federatsiyasida) moliyaviy zahiralar loyihani amalga oshirish xarajatlarining 20 foizini tashkil etadi, chet ellarda bu 5 foizga teng 37 . Moddiy zahiralar maxsus zahiralar tashkil etishni, masalan, ma‘lum bir davr mobaynida loyiha bo‘yicha ishlab chiqarish uzilishlarsiz amalga oshirilishi uchun xom ashyo va materiallar zahiralarni tashkil etishni anglatadi. Informatsion zahiralar deganda, qo‘shimcha ma‘lumotlar va axborotlarga ega bo‘lish tushuniladi. Bunday zahiralarga ega bo‘lishdan maqsad, loyiha parametrlarini aniqlashtirish hamda loyihaning ishonchliligi va samaradorligini 37 Кузнецов Б. Т. Инвестиции: Учеб. пос. для студентов вузов, обучающихся по направлению подготовки «Экономика». – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. - С.414. 197 oshirishdan iborat. Noaniqlik sharoitida investitsion qarorlar ma‘lumotlarning yo‘qligi yoki ma‘lumotlarning etarli emasligi sharoitida qabul qilinadi va shu sababli investor loyihaning kelajakdagi prognozini to‘g‘ri belgilash maqsadida hamda loyihaning risklilik darajasini pasaytirish maqsadida ko‘proq axborotlarga va kengroq ma‘lumotlarga ega bo‘lishni istaydi. Axborotlar sifatini oshirish, aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lish qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun loyihani tavsiflovchi ko‘rsatkichlarning ishonchliligini oshirish imkoniyati bilan bu ma‘lumotlarni olishga ketgan xarajatlarni taqqoslash lozim 38 . Horijiy bank amaliyotida eng keng tarqalgan, kredit riskini pasaytirishga qaratilgan tadbirlar quyidagilar hisoblanadi: Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|