O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Investitsiya loyihalarini baholashdagi asosiy moliyaviy koeffitsientlar
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
7.3. Investitsiya loyihalarini baholashdagi asosiy moliyaviy koeffitsientlar Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy baholash mablag‘larni real aktivlar bilan operatsiyalarga kiritishning mumkin bo‘lgan variantlarini tanlash va asoslash jarayonida markaziy o‘rinni egallaydi. Loyihaning boshqa barcha ijobiy tavsiflarida quyidagi talablar ta‘minlanmagan bo‘lsa, u hech qachon amalga oshirishga qabul qilinmaydi: - tovar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar hisobiga qo‘yilgan mablag‘larning qoplashi; - firma xohish etgan darajadan past bo‘lmagan investitsiyalar rentabilligini ta‘minlovchi foydaning ko‘rilishi; - firma uchun muvofiq bo‘lgan davrda investitsiyalarning qoplanishi. Investitsion operatsiyalarning bunday natijalariga erishishning realligini aniqlash har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy ko‘rinishlarini baholashning 127 asosiy vazifasi hisoblanadi. Baholashni olib borish bir qancha omillar va ta‘sirlarga bog‘liq holda vujudga keluvchi bir muncha murakkab masala hisoblanadi: - birinchidan, investitsiya xarajatlari uzoq davr (bir necha yil) ichida bir marta yohud bir martadan ortiq amalga oshiriladi; - ikkinchidan, investitsiya loyihalarini amalga oshirishdan natijalar olish jarayoni ham uzoq (barcha holatlarda bir yildan yuqori) bo‘ladi; - uchinchidan, operatsiyalarning uzoq davr amalga oshirilishi investitsiyalarning barcha jihatlarini baholashda noaniqlikning o‘sishiga va xatolikning yo‘l qo‘yilishiga olib keladi. Ushbu omillarning mavjudligi yo‘qotishning mumkin bqlgan minimum darajasi bilan asoslangan qarorlarni qabul qilishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini ishlab chiqish zarurligini vujudga keltiradi. Diskontlash usuli pul mablag‘larining qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, ya‘ni bugungi bir so‘m bir yildan keyingi bir so‘mga teng emasligi bois paydo bo‘ldi. Bunday munosabatga sabab, garchi inflyatsiya to‘g‘risidagi fikr, birinchi navbatda tug‘ilsa ham inflyatsiya hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab bo‘lib, olingan daromad hisobida katta summaga bir yildan so‘ng o‘sishini ta‘minlashga qodir tijorat operatsiyalariga kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi. Mablag‘larni investitsiyalash nuqtai-nazaridan investitsiya loyihalarini amalga oshirish uslubiyoti va uslubiyotini ishlab chiqish masalasi g‘oyat muhim hisoblanadi. Jahon amaliyotida faqat hayotiy muhim loyihalarni amalga oshirishzarurligini ko‘rsatadigan va keng tarqalgan investitsiya loyihalari tsikli kontseptsiyasi mavjud. Investitsiya loyihalarni amalga oshirshda ularni boshqarish uslubiyoti eng muhim bo‘g‘in bo‘lib maydonga chiqadi. Loyihalarning ko‘lami, tuzilmasi, resurslari, qiymati va boshqalarga qarab ularni boshqarishning maxsus usullariga 128 ehtiyoj ortib boradi. Boshqarish aslida qo‘yilgan maqsadlarga erishish vazifasini, loyihani amalga oshirish muammolarini bartaraf qilish, huquqlar va ma‘suliyatlarni jamlash vazifalarini ko‘zlaydi. Iqtisodiyotning globallashuvi va integratsiyalashuvi, loyihalarni amalga oshirishda chet ellik sheriklar, turli sub‘ektlar, moliya institutlarining ishtirok etishi, ular harakatlarini va faoliyatlarini muvofiqlashtirishni talab etadi. Faoliyatning muvofiqlashtirilmasligi investitsiya loyihalarini amalga oshirishda muvaffaqiyatsizliklarga, kapitalni yo‘qotish riskining kuchayishiga olib kelishi mumkin. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va uslubidan foydalanish masalasi g‘oyat muhim hisoblanadi. Iqtisodiyotning globallashuvi va integratsiyasining kuchayishi, investitsiya jarayoniga chet ellik sheriklar, ko‘p ukladli iqtisodiyot sohiblari va xalqaro moliya institutlarining jalb qilinishi, ular faoliyatini uyg‘unlashtirishning kuchaytirilishini talab qiladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularni boshqarish eng samarali uslubiyotdir, chunki bu uslubiyot turli rejalashtirish va nazorat usullaridan malakali foydalanishda risklarni boshqarish, nizolarni hal qilish imkoniyatlarini beradi. So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan qo‘shma investitsiya loyihalarining ko‘payganligi sababli keng qamrovli marketing tadqiqotlari o‘tkazish, loyihalar bo‘yicha hisob-kitooblrni tegishli axborot bazasi bilan ta‘minlash zaruriyati yuzaga keladi. Hisob-kitodlarda esa investitsiyalarni zamonaviy va istiqboldagi samarasini bugungi qiymatini aniqlash masalasi yuzaga keladi. Qzbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida loyihalarni boshqarish uslubiyotida hamda ularni tanlash va investitsiya qarorlarini qabul qilish uslubiyotida loyiha asoslanadigan axborot bazasining ishonchliligi bosh masalal hisoblanadi. Investitsiya loyihalarini boshqarishning asoslangan uslubiyoti har tomonlama marketing tadqiqotlarini o‘tkazish, risklarni pasaytirish va loyihalar bo‘yicha hisob-kitoblarning ishonchligi axborot negizini ta‘minlash imkonini beradi. 129 Investitsiya loyihalarining mavjud variantlari ma‘qullash bosqichida quyidagi sabalarga ko‘ra rad etilish mumkin: - loyihaning haddan tashqari ortiq iqtisodiy, ijtimoiy, infratuzilma va tabiat muhofazasi qiymatlari yuqori bo‘lsa yoki qiyosiy afzalliklari bo‘lmasa; - loyiha maqsadlarini amalga oshirishdan naf ko‘rishi mumkin bo‘lgan sohiblar majburiyatlari aniq belgilanmasa; - mavjud tashkiliy va boshqaruv imkoniyatlariga loyihaning katta miqyosi muvofiq kelmaydigan bo‘lsa; - haddan ortiq risk yoki xom ashyo qiymati, malakali ishchi kuchiga to‘lanadigan ish haqi xarajatlari yuqori bo‘lsa; - loyiha tatbiq etilganidan keyin, uning ekspluatatsiya davriy xarajatlari mavjud moliyaviy resurslar yoki muqobil qarorlarga nisbatan g‘oyat yuqori bo‘lishi aniqlansa; - loyiha evaziga taklif qilinadigan mahsulotga bo‘lgan talab etarli bo‘lmasa yoki uning qiyosiy afzalliklari aniqlanmasa. Investitsiya loyihasini amalga oshuvchanligini aniqlash uchun quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha dastlabki tahlil o‘tkazilishi lozim: - asosiy moddiy va mehnat resurslarining, shuningdek ixtisoslik malakalarining mavduligi; - kapital qo‘yilmalar va ekspluatatsiya xarajatlarining joriy diskontlangan qiymati; - loyiha variantlarining moliyaviy va iqtisodiy qiymati; - loyihani amalga oshirilishidan naf ko‘rishi lozim bo‘lgan aholi guruhlari yoki hududlarni mahsulot yoki xizmatlar xarakteriga bo‘lgan talab hajmi; - mahsulot chiqarishning tegishlicha baholari bo‘lgan muqobil texnik echimlari borligi, shu jumladan, joylarda oldindan ishlatilayotgan texnologiyalarning mavjudligi, ularni takomillashtirish imkoniyatlari. Bundan tashqari taqdim qilinayotgan loyihaga biron-bir jiddiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan har qanday tashkiliy va siyosiy to‘siqlar tahlili o‘tkaziladi. 130 Investitsiya loyihalarini amalga oshirish, shuningdek ularni ichki va tashqi resurslar hisobidan moliyalashtirishda mamlakatning xalqaro bozorga chiqishi kuchli zamin va asos hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolatdir, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish muhim. Risklarni moliyalashtiruvchilar o‘rtasida taqsimlash va pasaytirish maqsadida loyihalarni amalga oshirish loyihaviy moliyalashtirish asosida olib boriladi. Loyihaviy moliyalashtirish loyihani amalga oshirishni kuzatib borishning maxsus tizimiga ega bo‘ladi. Bunda o‘z fondlaridan, qarzga olingan mablag‘lardan, boshqalarning investitsiyalaridan foydalanish, ta‘minotchilar, mijozlar, davlat, xalqaro tuzilmalar faoliyati bo‘yicha monitoring o‘tkazishni nazarda tutadi. Monitoring, shuningdek investitsiya jarayoni ishtirokchilarining joriy faoliyatini, dastlabki moliyalashtirish tuzilmasini, hisob-kitoblarning foydaliligini, kreditni qaytarish grafiklari va qarzni uzish shartlarini kuzatib borishni ham qamrab oladi. Xullas, respublika hududida invesititsiya loyihalari bilan bog‘liq bo‘lgan va ularni amalga oshirish jarayonlariga tortilgan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlar tuzilmaviy qayta o‘zgartirishlarning ma‘nosini teran anglashlari, globallashuv, xalqaro raqobat va iqtisodiyotlarning o‘zaro bog‘lanishlari oqibatlarini, rivojlanish istiqbollari va mamlakatning xalqaro bozorlarga chiqishini oldindan ko‘ra bilishlari kerak. Bularning barchasi investitsiya loyihalarini ishlab chiqish, tanlab olish, amalga oshirish, istiqbollarini belgilashda va ularni ichki va tashqi mablag‘larni jalb qilish hisobiga moliyalashtirishda asosiy masalalar hisoblanadi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|