Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiyot fakulteti

4. Pasayish bosqichi ishlab chiqarish quvvatlarining anchagina ortiqchaligi
bilan bog’liq bo’ladi. Tovarning kam turliligi ko’zga tashlanadi. Tavar sifati
o’zgaruvchan. Sotish hajmi pasayadi. Firmalar raqobatchiligidan boshlaydi hamda
raqobatchilar soni kamaygani kuzatiladi. Tovar baholari past, foyda tez qisqaradi
hamda tovarlar tashkilotga zarar bilan sotiladi. Xaridorlar tajribali bo’lganliklari
bilan tovarni yaxshi biladilar. Tovar sotishning faqat ayrim kanallari ishlatiladi.
Reklamaga ajratilayotgan mablag’lar juda ham kam. Marketing choralariga
bo’lgan xarajatlar sezilarsiz darajada. Mahsulot sekin asta yangisi bilan
almashinadi. TFTsning ushbu bosqichida yana 3 davrni ko’rsatish mumkin:
tashkilot yoki firma intensiv reklama orqali mahsulot Xayt tsiklini uzaytirishga
harakat qilish tovarni takommillashtirish, baho siyosati bilan o’yin qilish va amalga
oshirish mumkin. Undan maqsad tashkilot yoki firma tovardan qolgan foydani
chiqarib olish tovarni sotib olishni davom ettirayotgan doimiy iste’molchilarni jalb
qilish:
Tovar harakati-majmuaviy faoliyat bo’lib, o’z ichiga barcha operatsiyalar
to’plamini, ya’ni ishlab chiqarilgan mahsulotni ishlovchidan iste’molchiga
jismoniy harakat vositasi orqali olib borish berilishidir. Quyidagilar tovar
harakatini tuzilishi elementlari bo’lib hisoblanadi: tayyor mahsulotni olib borib,
qayta ishlash, uni saralash, joylashtirish, transport operatsiyalarini bajarish, uni
etkazib berish bilan bog’liq xizmatni bajarish hamda tovarni sotish. Tovar harakati
sezilarli xarajatlarni marketing tizimida talab qiladi:
I
t
= T + F + W + S
Bu erda: I
t
- tovar harakati xarajatlari;
T - transport xarajatlari;
F - o’zgarmas ombor xarajatlari;
W - o’zgaruvchan ombor xarajatlari;
S - o’rnatilgan muhlatda bajarilmagan buyurtmalar qiymati.

---

---

Tovarlar iste’molchilarga ikki usulda: tranzit va ombor usulida sotiladi va

etkazib beriladi. Mahsulot etkazib berishning tranzit usuli qo’llanilganda, tovarlar,
ularni tayyorlovchi korxonalardan iste’molchiga bevosita etkazib beriladi. Ombor
usulida esa tovarlar, ularni tayyorlash punktidan iste’mol joyiga marketing va
boshqa korxona, tashkilotlarning baza va omborlari orqali etkazib beriladi.
Tovarlar assortimentini va ularni marketing nuqtai nazaridan boshqarish
alohida ahamiyatga ega.
Маҳсулот ассортиментиментини бошқариш
Эҳтиёжлар ва уларни қондирилиш
даражаси
Фирманинг илмий-техникавий
имкониятлари
Тўлиқ эҳтиёжни баҳолаш
Молиявий ва моддий ресурсларни
бошқариш
Талабни аниқлаш
Илмий-тажқиқот ва тажриба
конструкторлик ишлари
Бозорни ва уни кенгайтириш
имкониятларини тадқиқ қилиш
Маркетинг тадқиқотларини олиб
бориш
Истеъмолчиларни ахборот билан
таъминлаш ва рағбатлантириш
Ишлаб чиқаришни тайёрлаш ва
ўзлаштириш
Маҳсулот етказиб беришнинг
ҳажми ва муддатини аниқлаш
Янги товарлар ишлаб чиқиш
Маҳсулотнинг рентабеллик
даражасини баҳолаш
Маҳсулотнинг фойдаланиш
соҳасини аниқлаш
Реклама ва сотишни
рағбатлантириш
Маҳсулотнинг баҳосини ўрнатиш
Рақобатчи корхонанинг ишлаб
чиқариш ҳажмини баҳолаш
Эскирган маҳсулотларни ишалб
чиқаришдан олиш

---

---

Xulosa qilib aytganda, tovar siyosati marketingda eng muhim omillardan

biridir. Har bir korxona mahsulotni qachon, qancha, kim uchun ishlab chiqarish
kabi savollarga javob topishi zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, korxonalar tovar
turlarini yangilab turishlari kerak. Aks holda korxonaning kelajakdagi istiqboli
inqirozga yuz tutadi. Tovar turlarini yangilash va ularni xaridorlara etkazib berish
usullarini kengaytirib borish lozim.