O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

T.Veblen – institutsionalizm asoschisi. 

Institutsionalizmning vatani AQSh, uning asoschisi Torsten Veblen (1857-

1929) hisoblanadi. Zamonaviy institutsionalizm yo’nalishining dastlabki ko’rinishlari
T.Veblenning «Bekorchilar sinfi nazariyasi» asarida izohlab berilgan.
Mazkur kitob muallifining fikriga ko’ra, iqtisodiy nazariyalar bilan iqtisodiy
reallik o’rtasida juda katta uzilish mavjud. Birinchisi, gormoniyaga (muvozanatga)
asoslanadi, ikkinchisida uzluksiz evolyutsiya sodir bo’ladi, yashash uchun keskin
kurish ketadi. Buyumning foydaliligi va unga erishishning qiyin va mushkulligini
doimo taqqoslab boruvchi «iqtisodiy odam» modeli shak-shubxasiz eskirdi.
Haqiqatda esa insonning hatti harakati juda ko’p omillarga bog’liq, ko’pincha ichki
qarama-qarshiliklarga. Taqlid qilishga va raqiblikka bo’lgan tug’ma moyillik bilan
birga, uning hatti harakatiga an’ana, ahloq, urf-odat, shuningdek obro’ga bo’lgan
intilish juda kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun iqtisodiy tahlil qilishda har xil
«institutlarni» (ular yuqorida ko’rib chiqildi) hisobga olish zarur.
T.Veblenning fikriga ko’ra, alohida sub’ektlarning hatti harakatini emas, balki
kasaba uyushmalarining, siyosiy partiyalarning ish harakatini o’rganish kerak.
Iqtisodiy nazariya bilan iqtisodiy sub’ektlarning asosiy unsurlari (er egalari, ishchilar,
kapitalistlar va injener - texnik ishchilar) o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni aniqlash
muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiyotda ularning roli har xildir.
Bozor xo’jaligi amal qilishining dastlabki bosqichida hokimiyat va mulk
tadbirkorlar qo’lida bo’ladi. Oldin yagona bo’lgan bu sinf keyinchalik kapital
egalariga va ishlab chiqarishni tashkil etuvchilarga bo’linadi. Kapital egalarini faqat
o’z kapitallariga keladigan foyda qiziqtiradi, ular o’z kapitallarini ishlab chiqarishga
qo’ymaydilar, balki faqatgina kreditga beradilar. Ularning daromad manbai real
sektor emas, balki moliya sohasida aylanib turuvchi qimmatli qog’ozlar hisoblanadi.
Bu ma’noda kapital egalari bekorchilar sinfini tashkil etadi. Ishchilar, shuningdek
ishlab chiqarishni tashkil etuvchilar va texnik mutaxassislar unumli sinf
hisoblanadilar, ular o’z kapitallariga ega emas va bekorchilar sinfi kreditga qo’ygan
vositalardan foydalanib ish yuritadilar.
Bekorchilar sinfining xukumronlik mavqei barcha iqtisodiyotda kreditning
rolini haddan tashqari oshirib yuboradi. Kapitalning anchagina qismi chayqovchilik
maqsadlarga foydalaniladi va ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo’naltirilmaydi.
160 

Kredit inflyatsiyasi vujudga keladi, uning orqasidan ssudani zudlik bilan qoplash

talabi zarurligi kelib chiqadi. Natijada ommaviy bankrotlik va turg’unlik yuzaga
chiqadi, ular o’zining davom etishi muddati bo’yicha iqtisodiy yuksalish davridan
ancha ortib ketadi.
Bekorchilar sinfi bilan unumli sinf o’rtasidagi antagonizmning echilishi
hokimiyatning texnokratlar qo’ligi o’tishiga olib keladi. Kapitalga bo’lgan mulkchilik
aktsionerlik shaklini oladi va shu bilan xususiy mulk bo’lishdan to’xtaydi.