O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

2. J.K.Gelbreytning “Yangi industral jamiyat kontseptsiyasi”. 

Institutsionalistlar asta-sekin boshqa iqtisodiy maktablar talqin qila boshlagan

iqtisodiy muammolarni tahlil qila boshladilar. Lekin bunda ular o’z tahlilini har xil
siyosiy va sotsial madaniy institutlarni hisobga olgan holda olib bordilar. Asosiy
e’tibor ijtimoiy samaradorlik va ijtimoiy xarajatlar tushunchasiga berila boshladi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin sof institutsionalizm bir oz susaydi, ammo Jon

Kennet Gelbreyt (1909 yil tug’ilgan) asarlarida bir muncha o’zgargan shaklda
qaytadan tiklandi. Uning «Yangi industrial jamiyat» nomli asosiy asari iqtisodiyotda
«texnostruktura»ning tahlili va roliga bag’ishlangan. Texnostruktura deganda,
J.K.Gelbreyt fikricha, texnalogiya, boshqaruv, moliya bo’yicha olimlarni,
konstruktorlarni, mutaxassislarni o’z ichiga oluvchi jamiyat qatlamlari va umuman
olganda, yirik korporatsiyalarning normal ishlashini ta’minlash uchun kerak bo’lgan
barcha narsalar tushuniladi.

J.K.Gelbreyt fikriga ko’ra, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti hatti harakati

murakkab texnikalarni ishlab chiqaruvchi yirik korporatsiyalar bilan aniqlanadi.
Zamonaviy korporatsiyalarda real iqtisodiy hokimiyat kapital egalariga emas va hatto
menejerlarga ham emas, balki texnalogik bilim egalari – texnostrukturaga tegishli
bo’ladi. Texnostruktura vakillari ishlab chiqarish to’g’risida o’ziga xos professional
bilimga va qaror qabul qilish uchun zarur bo’lgan axborotlarga ega. Albatta, rasmiy
jihatdan muhim qarorlar, qoidaga ko’ra, kompaniyaning etakchi menejerlari –
direktor va uning o’rinbosarlarining alohida huquqi hisoblanadi. Lekin barcha
qarorlarni qabul qilish deyarli 100 foiz axborotlarga bog’liq. Axborotlar esa
texnostruktura «nazorati» ostida bo’ladi.

Texnostrukturaning hukmronlik qilish sababini J.K.Gelbreyt tarixiy

o’xshashlik nuqtai nazaridan asoslab berishga harakat qiladi. Industrial jamiyatgacha
bo’lgan davrda asosiy ishlab chiqarish omili er hisoblangan, negaki u ancha noyob
resurs sifatida bo’lgan. Shuning uchun real hokimiyat er egalariga qarashli bo’lgan.
Buyuk geografik kashfiyotlar va sanoat to’ntarilishi natijasida er resurslari o’zining
noyoblik xususiyatini yo’qotadi va ishlab chiqarishning hal qiluvchi omili kapital
kelib chiqadi. Hokimiyat kapital egalari qo’liga o’tadi. Zamonaviy jamiyatda eng
noyob resurs – axborot, fan-texnika bilimi. Shuning uchun real hokimiyat
texnostruktura qo’lida.

T.Veblen o’z nazariyasida, texnokratiya jamiyatda oldingi qatorlarda bo’lish

kerak deb aytgan bo’lsa, J.K.Gelbreyt esa, u amalga oshirildi deb tasdiqlaydi.
162 

Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotining barcha eng muhim hodisalarini

J.K.Gelbreyt zamonaviy texnika taraqqiyotining to’g’ridan-to’g’ri va bevosita natijasi
deb tushuntiradi. Texnika va texnalogiya, uning fikriga ko’ra, hozirgi zamon
kapitalizmi uchun xarakterli bo’lgan yangi iqtisodiy belgilarni vujudga keltiradi.
Ulardan eng muhimi rejalashtirishdir. Korporatsiyalarni boshqaruvchi texnostruktura
ularning ish faoliyatini bir necha yil oldinga rejalashtiradi. Rejalashtirish va bitimlar
tizimi (xom ashyo, asbob ukunalar, ilmiy va konstruktorlik ishlamalarni etkazib
berish bo’yicha) barqarorlikni keltirib chiqaradi, raqobatni esa bartaraf etadi. Chunki
reja raqobat bilan unchalik «chiqisha olmaydi». Shuning uchun hozirgi zamon
iqtisodiyotida muttasil va har tomonlama korporatsiyalararo shartnomalar tuzuladiki,
ular bozorning boshqarilib turilishini, barqaror bo’lishini ta’minlaydi. Stixiyali bozor
va erkin raqobat faqat darsliklarda qolib ketadi, zamonaviy rivojlangan mamlakatlar
iqtisodiyoti esa, uzoq muddatli rejalashtirish asosida texnostruktura bilan boshqarilib
turiladi.

J.K.Gelbreyt o’zining keyingi asarlarida texnostrukturaga nisbatan tanqidiy

fikrlarni aytgan. U infrastrukturani «bozor tizimini» eksplutatsiya qilishda (mayda va
o’rta biznesni), davlat amaldorlari bilan qo’shilib ketishda, qurollanish ketidan
quvishda, tabiiy resurslardan foydalanishdagi isrofgarchilikda, bozorga ta’sir
ko’rsatishning monopolistik uslublarini qo’llashda ayibladi. Yirik korporatsiyalar
davlat mashinasi bilan uzviy bog’langan va undan naf ko’radi: qulay buyurtmalarni
va soliq imtiyozlarini oladi, raqobat kurashida siyosiy mexanizmdan foydalanadi.
J.K.Gelbreyt davlat va jamiyat tomonidan texnostruktura faoliyati tartibga solinib
turilishini qayd qilib o’tadi.

U shuningdek mayda va o’rta tadbirkorlikni va sotsial texnostrukturani (uy-joy

qurilishini, ijtimoiy transportni, tibbiy xizmatni, qishloq xo’jaligini, san’atni)
davlatning qo’llab quvvatlashini talab qilib chiqdi. «Bozor tizimida» bahoni va ish
haqini bevosita tartiblash, uning fikricha, tadbirkorlarda va ishchilarda kelgusidagi
baho va daromadlarga bo’lgan ishonchini o’yg’otadi. Bu ishlab chiqarish va xususiy
investitsiyalarning barqarorlashuviga olib keladi. Davlatning aralashuvi eng avvalo
«bozor tizimi» zarar ko’radigan inflyatsiyani to’xtatish uchun ham zarur. Hukumat
korporatsiyalar bilan nufuzli kasaba uyushmalarining o’zaro ta’sir ko’rsatish
jarayoniga aralashuvi va yirik biznesdagi baho va mehnat haqi darajsini bevosita
nazorat qilib turishi kerak.