O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Institutsionalizmdagi rahnamolar. 

Institutsionalizm yo’nalishiga yangi hayot bag’ishlagan Amerika iqtisodchilari

Jon Kommons (1862-1945) va Uesli Mitchell (1874-1948) hisoblanadi.
J.Kommons o’zining «institutsional iqtisodiyot» kitobida xo’jalik jarayonlarga
ta’sir etuvchi har xil noiqtisodiy (avvalo huquqiy) omillarni tadqiqot qildi. U
Amerika ishchilar harakati, kasaba uyushmalarining va tadbirkorlar ittifoqining
tashkil topishi tarixini o’rgandi, mehnat huquqini tahlil qildi. J.Kommons fikriga
ko’ra, jamiyatning huquqiy tizimi xo’jalik hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Uningcha, bitim (sdelka) iqtisodiy tizimning bosh bo’g’ini hisoblanadi. Bitim
ishtirokchilari sifatida ko’proq individlar emas, balki kasaba uyushmalari va
tadbirkorlar ittifoqlari qatnashadilar. Bitim o’z tabiatiga ko’ra uning ishtirokchilari
manfaatlari ixtilofli bo’lishini taqozo etadi. Bunda xakamlik vazifasini davlat o’z
zimmasiga oladi. U vujudga keladigan qarama-qarshiliklarni echib berish uchun
huquqiy mexanizmni ishlab chiqishi lozim. Masalan, yollanma ishchilar bilan
tadbirkorlar o’rtasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan qarama-qarshiliklar kasaba
uyushmalari va tadbirkorlarning maqsadga muvofiq o’zaro ta’siri, samarali mehnat
huquqi va maxsus hukumat hay’ati faoliyati tufayli echilishi mumkin.
J.Kommons o’zining ijtimoiy hayotga bo’lgan qarashlarini tajribada
realizatsiya qilish maqsadida Amerika mehnat federatsiyasi bilan faol hamkorlikda
ish yuritdi. 1935 yili uning ta’sirida AQShda pensiya ta’minotiga asos solgan «Sotsial
himoya to’g’risida akt» qabul qilindi.
U.Mitchell fikriga ko’ra kishilar faoliyatida asosiy harakatlantiruvchi kuch pul
hisoblanadi. Aynan moliyaviy institutlar inson hatti harakatining xarakterini aniqlab
beradi. U.Mitchell o’z asarlarida axborotlarni ishlashda statistik tahlil vositalaridan va
matematik uslublardan keng qo’llandi. Mazkur uslub bozor kon’yukturasi
dinamikasini empirik (tajribaga asoslangan) tadqiqot qilishga, kapitalistik
xo’jalikning bir qator tsiklli tebranish qonuniyatlarini ochib berishga imkon berdi.
Uningcha, har bir tsikl o’ziga xosligi bilan ajiralib turiladi, ularning asosida juda ko’p
sabablar yotadi, ular betakrordir. Shuning uchun bitta universal tsikllar nazariyasi
bo’lishi mumkin emas.
U.Mitchell o’z tadqiqodlariga asoslangan holda davlatning iqtisodiyotga
aralashuvi yordamida inqirozsiz tsikl kontseptsiyasini asoslab berishga harakat qildi.
Maxsus davlat rejalashtiruvchi organlarini tuzish, uning fikriga ko’ra, tsiklli
tebranishni yumshatish va qulay iqtisodiy kon’yukturaga erishish vositasi bo’lishi
kerak. Bunda rejalashtirish majburiy xarakterda emas, balki tavsiyali xarakterda
161 

bo’lib, u real, erishish mumkin bo’lgan pirovard maqsadlar ko’zda tutilgan ilmiy

prognozlashtirishga asoslangan.
U. Mitchellni AQShda iqtisodiy tadqiqodlar milliy byurosi asoschisi va
iqtisodiyotdagi tsiklli hodisalarni birinchilardan bo’lib tadqiqot qilgan iqtisodchi deb
tan olinishi unga katta shuhrat keltirdi. U psixologik tahlilni hisobga olgan holda,
sotsial-madaniy muammolar bilan birgalikda pul, moliya va kredit omillari sohasidagi
iqtisodiyotga davlatning ta’sir ko’rsatishi mumkin va zarur deb hisobladi.