5. Fizokratizmning ahamiyati va uning tarixiy taqdiri.
Iqtisodiy ta’limotlar tarixida fiziokratlar o’ziga xos o’rinni egallaydi. A.Smit
o’z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo’lmasin, shu davrgacha
chop etilgan iqtisodiy g’oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi» - deb aytgan. Bu
ta’limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan er boylikning asosi ekanligini
tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini bekor qilishni taklif etishi nihoyatda
muhimdir. Fiziokratlarning boylik tezisi, ayniqsa uni yaratishdagi mehnatning roli
diqqatga sazovor: boylik - bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol
qiymatlar yig’indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.
Kapital va uning ikki qismga ajratib ko’rsatilishi (asosiy va aylanma), takror
ishlab chiqarish jarag’ning tahlil kilinishi, erkin sohibkorlik to’g’risidagi g’oyalar,
jamiyatning sinflarga ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning rivojida keyingi muhim
qadamdir.
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun erkin bozor munosabtlariga o’tish va
dehqonchilikdan olinadigan soliqni kamaytirish zarurligi, yagona soliq tizimiga o’tish
kerakligi to’g’risidagi fikrlar nihoyatda qimmatlidir. Chunki soxibkor va tadbirkorlar
shaxsiy manfaatdorlik bo’lgan sharoitda ishlab chiqarishni tez rivojlantirishga
intiladilar. Hozirgi zamon tili bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor
munosabatlarining unsurlarini asosan to’g’ri hal etib berdilar.
Xalq xo’jaligi tarmoqlari o’rtasida muayyan mutanosiblik bo’lgan sharoitda
takror ishlab chiqarish va realizatsiya jarag’nining uzluksiz davom etishi mumkinligi
aniqlab berildi. Bu muammoni hal etishda fiziokratlar tomonidan mamlakatdagi uch
sektori o’rtasidagi munosabatlar misol qilib olingan. Ammo amalda, ayniqsa hozirgi
davrda, bunday sektorlar juda ko’p bo’lib ular o’rtasidagi aloqalar Nobel mukofoti
soxibi V. Leontevning «xarajatlar - ishlab chiqarish» balansida N ta tarmoq uchun
ishlab chiqilgan. Hozirgi davrda bunday balans tarmoqlararo balans deb yuritiladi va
makroiqtisodiy tahlilda va umuman iqtisodig’tda muhim ahamiyat
kasb etadi. Undagi g’oyaning kurtaklari fiziokratlar asarlarida yaratilgan bo’lib, u
klassik iqtisodiy maktab ta’limoti zanjirining ajralmas qismi sifatida muhim o’rin
egallaydi.
Shu bilan birga hozirgi zamon iqtisodiy ta’limotlari nuqtai nazaridan
fiziokratizm g’oyalari o’z ahamiyatini tezda yo’qotdi va o’tkinchi xarakterga ega
bo’ldi. Chunki jahon ijtimoiy va iqtisodiy hag’tidagi o’zgarishlar nisbatan mukammal
62
g’oyalarning ishlab chiqilishi zarurligini taqozo etdi va bu amalda ro’y berdi.
Ayniqsa boylikni faqat dehqonchilik bilan bog’lab tushuntiruvchi fiziokratizm
g’oyalari sanoat inqilobi natijasida yuz bergan o’zgarishlar tufayli tez unitilag’zdi. Bu
holat iqtisodig’t osmonidagi g’rqin yulduzning so’nishini eslatadi.
Dostları ilə paylaş: |
