O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Aristotelning iqtisodiy qarashlari. 

Antik dung’dagi iqtisodiy fikrlarning yirik namog’ndalaridan biri Aristotel (m.

o. 384-322 y.) hisoblanadi. O’z mamlakatida shakllangan natural-xo’jalik
munosabatlarini himoya qilgan bu qadimgi grek mutafakkiri boshqa zamondoshlariga
qaraganda iqtisodiy muammolarga chuqurroq kirib borishga muvaffaq bo’lgan.
Uning iqtisodiy savollar bo’yicha fikr yuritgan asosiy asarlari «Nikomaxova etikasi»
va «Sig’sat» hisoblanadi. Bu erda Aristotel, xuddi Platonga o’xshab, ideal davlat
loyihasini ilgari suradi. Aristotel loyihasining o’ziga xosligi shundan iboratki, unda
xo’jalik va kishilar faoliyatining barcha turlari ( mayli u: erkin fuqarolar bajaradigan
boshqaruv-nazorat funktsiyasi bo’lsin, g’ki er egalari, chorvador, xunarmandlar,
16 

savdogarlar bo’lsin) har bir toifa yashash vositalaridan foydalanishi va boylik topishi

nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Shu erda Aristotel boylik topish va ehtig’jlarni
qondirish usullari to’g’risida fikr yuritib, iqtisodig’t (ekonomika) va xrematistika
tushunchalari farqini ajratib ko’rsatib beradi.

Ekonomika, Aristotel tushunchasi bo’yicha - bu eng avvalo dehqonchilikdagi

kishilarning hamda hunarmandchilik va mayda savdo bilan band bo’lganlarning
asosiy va sharafli faoliyatidir. Uning maqsadi - insonning eng muhim ehtig’jlarini
qondirish hisoblanadi, va shuning uchun unga davlat g’amxo’rlik qilishi kerak.

Xrematistika - bu yirik savdo yo’li bilan boylik orttirish mahoratidir.

Aristotelning qayd qilib o’tishicha, bunday boylik ortirish maqsadiga erishishning
cheki bo’lmaydi. Bunday maqsad - boylik va pul topishdir. (Shu boisdan uning
chegarasi yo’q). Ekonomikadan farqli ravishda, xrematistika zarur hisoblanmaydi va
tabiat qonunlariga zid deb ko’rsatiladi. Shunday kelib chiqqan holda, Aristotelning
xitob qilishicha, «ekonomika maqtovga sazovor», xrematistika esa - «tanbehga».

Qadimgi grek mutafakkirlarining ekonomika va xrematistikaga bo’lgan bunday

munosabati, uning natural xo’jalik mavqeda bo’lganligini yaqqol ko’rsatib turibdi.

Aristotel o’zining ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi doirasida quldorik

davlat tuzilishini ideallashtirib, xo’jalik xag’tining eng muhim elementlarini sun’iy
ravishda «soddalashtirdi». Masalan, Aristotel fikri bo’yicha «haqiqatdan ham
narsalar shu qadar turli-tumanki, ularni tenglashtirib (taqqoslab) bo’lmaydi». Shunga
ko’ra xulosa qilinadi: «5 qo’ndoq = 1 uyga», chunki ularni taqqoslash faqat go’yoki
pul tufayli amalga oshirilishi «Kundalik hag’tdagi» ancha qulay tovar sifatidagi
pulning o’zi esa olimning fikricha, stixiyali ravishda emas, balki odamlar o’rtasidagi
kelishuv natijasida kelib chiqqan, va uni (pulni) «iste’molga yaroqsiz» qilib qo’yish
«bizning ixtig’rimizda».

Aristotelning ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi «kamchiligiga»

ayirboshlashning ikki g’qlama tavsifini ham kiritish mumkin. Bu erda gap shundan
iboratki, bir joyda ayirboshlash ehtig’jni qondirishda asosiy akt sifatida ko’riladi va
tovarning iste’mol qiymatini iqtisodiyot sohasining kategoriyasi sifatida talqin qilish
imkonini beradi, ikkinchi bir joyda - aksincha, ayirboshlash boylik orttirish sifatida
qaraladi va tovarning almashuv qiymatini xrematistika sohasining kategoriyasi
deyishga asos bo’la oladi.

Nihoyat, shu kontseptsiya nuqtai nazardan Aristotel savdo shakllari

evolyutsiyasi bosqichlarini va pul muomalasini bir g’qlama tahlil qilib, o’zining yirik
savdoga va ssuda operatsiyasiga salbiy munosabatda ekanligini namog’n etdi.
Xususan, to’g’ridan-to’g’ri tovar ayirboshlash va pul vositasi orqali tovar
ayirboshlash kabi savdoning dastlabki shakllarini u ekonomika sohasiga kiritadi,
savdo kapitalining harakatini esa, ya’ni tovar ayirboshlash jarayonida dastlabki
avanslangan pulni ko’payishini, xrematistika sohasiga kiritadi. Xuddi shunga
o’xshash, Aristotel pul muomalasi shaklini tadqiqot qiladi va pulning qiymat
o’lchovi va muomala vositasini aks ettirishini - ekonomika sohasiga, pulning foydani
ko’paytirish vositasi sifatida ishlatilishini esa xrematistika sohasiga kiritadi.