O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

Pul bozori va foiz stavkasi. 

Keynscha modelda baholar o’zgaruvchan emas. Shuning uchun pul

massasining ko’payishi ishlab chiqarish darajasiga baholarning o’sishi orqali emas,
balki foiz stavkasi orqali ta’sir ko’rsatadi. Agar yangi klassiklar pul massasi
makroiqtisodiy jarayonlarga faqat «to’g’ri» ta’sir ko’rsatish mexanizmini, Viksell -
ham «to’g’ri» ham «egri» mexanizmlarini tadqiqot qilgan bo’lsalar, J.M.Keyns esa
e’tiborni faqat «egri» mexanizmga qaratdi.
Foiz stavkasi ikkita sababga ko’ra o’zgarishi mumkin: yo kishilarning o’z
aktivlarining bir qismini pul shaklida ushlab turishga bo’lgan xohishiga nisbatan
ularning psixologik kayfiyatidagi o’zgarish oqibatida (pulga bo’lgan talab egri
chizig’ining siljishi), yoki pul massasining o’zgarishi natijasida (pul taklifi egri
chizig’ining siljishi). Agar foiz stavkasi R1 darajada o’rnatilgan bo’lsa (3-rasmga
qarang), unda uning R2 darajaga pasayishi faqat pulga bo’lgan talab egri chizig’i
chapga (D2) siljigandagina, yoki pul taklifi egri chizig’ining o’ngga (S2) siljishi
natijasida sodir bo’ladi.
144 

R S1 R

S2

D2 D1
R1
R1
R2 R2

M1 M2 M I1 I2

I

3-rasm 4-rasm 

Yuqorida aytilganlardan xulosa qilib, pul taklifi miqdori foiz stavkasiga va

demak, investitsiyalar hajmiga ham ta’sir ko’rsatadi deyish mumkin. Masalan,
muomaladagi pul miqdorining M1 dan M2 ga o’sishi foiz stavkasini R1 dan R2 ga
pasaytirdi va investitsiyalar darajasini I1 dan I2 ga oshirdi (4-rasmga qarang).

Ammo foiz stavkasi juda past bo’lganda pulga bo’lgan talab mutlaqo elastik

holatda bo’ladi, negaki odamlar barcha boshqa aktiv turlariga qaraganda naqd pulni
afzal ko’radilar. J.Robinson bu vaziyatni «likvidlik tuzog’i» deb atagan. Bunday
vaziyatda pul emissiyasi befoyda, negaki foiz stavkasini pasaytirish mumkin bo’lmay
qoladi. Iqtisodchilar, J.M.Keynsning o’zi real hayotda likvidlik tuzog’ining amal
qilish mumkinligiga ishonganmi yoki bunday vaziyatni mushohada (o’y – xayol) deb
hisoblaganmi, xanuzgacha baxslashib kelmoqdalar.

J.M.Keyns asarida likvidlik tuzog’ining ikki tushunchasini topish mumkin.

Birinchidan, foiz stavkasi past bo’lganda (va demak, obligatsiya qiymati yuqori
bo’lganda) qimmatli qog’ozlar bozori ishtirokchilari uning oshishini kutadilar
(obligatsiyalar qiymatining pasayishini). Shuning uchun ular bugungi kunda qimmat
obligatsiyalarni sotib olmaydilar va o’z aktivlarini likvidli shaklda saqlaydilar
(chayqovchilik sababi). Ikkinchidan, past foiz stavkasi pulni qimmatli qog’ozlar
ko’rinishida saqlash xatarini qoplamaydi va ehtiyotkorlik sababidan kelib chiqqan
holda odamlar o’z jamg’armalarini xavfsiz bo’lgan naqd pul ko’rinishida ushlab
turishni afzal ko’radilar.