O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

1. A.Smitning iqtisodiy ta’limoti. 

Buyuk Shotlandiya iqtisodchisi Adam Smitning «Odamlar boyligining tabiati

va sabablari to’g’risida tadqiqot» asari zamonaviy iqtisodiy fanining boshlanishi
hisoblanadi. A.Smit o’z davridagi iqtisodiy bilim va kontseptsiyalarini umumlashtirdi
va sistemaga tushirdi. U xo’jalik hag’tining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir
butun nazariya yaratdi.

Adam Smit (1723-1790) - buyuk Shotlandiyalik iqtisodchi, klassik sig’siy

iqtisodning atoqli namog’ndasi hisoblanadi. U Kerkoldi shahrida bojxona chinovnigi
oilasida dung’ga keldi. Glazgo va Oksford universitetlarida ta’lim oldi. U erda
adabig’t, tarix, falsafa fanlari bilan birga fizika, matematikani ham o’rgandi. A.Smit
1748 yilda Edinburgda ommaviy lektsiyalar o’qiy boshladi, 1751 yilda Glazgo
universitetining professori etib tayinlandi. Keyinchalik ijtimoiy fanlar kafedrasini
66 

boshqardi. A.Smit 1759 yilda o’qigan lektsiyalari asosida etikaning falsafiy

muammolariga bag’ishlangan o’zining birinchi «Axloqiy hissig’t nazariyasi» kitobini
yaratdi.

1764 yili A.Smit hag’tida keskin o’zgarish bo’ldi: u kafedrani tark etdi va

o’sha davrda ko’zga ko’ringan sig’siy arbob - gertsog Baklning o’g’li g’sh lordning
xorijga qiladigan sag’hatida unga hamrohlik qilish to’g’risidagi taklifini qabul qildi.
Bu sag’hatdan A.Smit katta moddiy manfaatdorlik ko’rar edi, ya’ni umrining
oxirigacha unga har oyda 800 funt sterling kafolatlangan edi. Bu uning professorlik
gonoraridan ancha ko’p bo’lgan. Sag’hat chog’ida u Shvetsariyada Valter,
Frantsiyada fiziokratlar F.Kene, A.Tyurgo, D.Alamber va boshqa atoqli olimlar bilan
uchrashdi, ularning ishlari bilan tanishdi. Bu uchrashuvlar A.Smiting dung’qarashini
shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatdi.

1766 yilda u o’z yurtiga kaytib keldi va «Odamlar boyligining tabiati va

sabablari to’g’risida tadqiqot» nomli asosiy asarini g’zishga kirishdi. Bu asar 1776 yil
martda chop etildi. Asarda insoniyat tomonidan oldin yaratilgan iqtisodiy bilimlar
umumlashtirildi va umumiy nazariy printsiplar asosida iqtisodiy fan tizimiga aylandi.

A.Smitning bu asari besh qismdan (kitobdan) iborat bo’lib, birinchi qismida

qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq etildi, ikkinchisida - kapital
jamg’arilishi va uning funktsional shakllari, uchinchisida - kapitalizm
rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari ko’rsatib berildi, to’rtinchisida -
merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga bo’lgan o’zining munosabatlari aks etildi,
beshinchi qismida davlat moliyasi savollari ko’rib chiqildi. Bu asar A.Smit hag’t
paytidag’q to’rt marta qayta nashr etildi. U nafaqat Angliyada, balki chet ellarda ham
zo’r qiziqish uyg’otdi. A.Smitning bu buyuk asari dung’dagi barcha keyingi iqtisodiy
ta’limotlarining rivojlanishiga va ko’pchilik davlatlarning iqtisodiy sig’satiga
o’zining katta ta’sirini ko’rsatdi.

A.Smit asarining nazariy qismining asosiy g’oyalarini ko’rib

chiqamiz.