O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

Boylik – 
Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan 
moddiy ne’matlar yig’indisi sifatida, ya’ni natural shaklda qaralgan. 
Agar boylik unga sarflangan mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar 
yordamida yaratilgan bo’lsa, gunoh deb tan olingan. Bu qat’iy qoidaga 
muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumush-ning ko’paytirilishi 
(jamg’arilishi) jamiyatning ahloqiy va bosh-qa me’yorlariga zid 
hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo’yicha, «odil narx» xususiy mulkni 
ko’paytirish va «o’rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo’lmaydigan 
manba bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bu, uningcha, gunoh 
hisoblanmaydi. 
Ayirboshlash 
–
 
Qadimgi Dunyo va o’rta asrda tadqiqotchilar 
tomonidan proportsional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odam-larning 
xohishi tufayli bo’ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu printsipni inkor 
etmagan holda, noekvivalent bo’lib tuyulgan ayirboshlash, sub’ektiv 
jarayon sifatida, tomonlarga teng foyda keltirishi mumkinligini Akvinat 
ko’rsatib berdi. Boshqacha ayt-ganda, buyum 
«bir odamning foydasiga 
boshqa odamning zarar ko’ri-shi hisobidan kelib tushsa»
, o’shandagina 
ayirboshlash sharti bu-zilgan bo’ladi.
«Odil narx»
– bu kategoriya kanonistlar ta’limotida 
«qiy-mat»
(qimmat), 
«bozor bahosi»
kategoriyalari o’rnida ishlatilgan. U muayyan 
feodal oqsuyaklar hududida o’rnatilgan va biriktirib qo’yilgan. Dastlabki 
kanonistlar uning darajasini tovar ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat 
va moddiy sarflarga bog’lab tushun-tirganlar. Ammo Akvinat, 
«odil 
narx»
ga bo’lgan sarfli yondashuv tushunchasini etarli emas, deb 
hisobladi. Uning fikricha, sotuvchi o’z mavqeiga qarab buyumni 
«o’z 
narxidan ko’ra qimmatroq sotishi mumkin»
. 
Pul (moneta)ni Akvinat Qadimgi Dunyo va dastlabki kanonizm 
mualliflariga o’xshash talqin qiladi. Uning ta’kidlashicha, 
«sav-doda ... 
ishonchli o’lchov birligiga»
ega bo’lish uchun pul kishilarning xohishi 
tufayli kelib chiqqan. Olim monetaning «ichki qimmatga» ega ekanligini 
tan olsa-da, davlat moneta qimmatini uning «ichki qimmatiga» nisbatan 
bir oz o’zgartirishga haqli deb hisobladi. Bu erda Akvinat o’zining ikki- 
yoqlamalik printsipiga sodiqligini yana bir bor ko’rsatdi, ya’ni bir 
tomondan, monetalarni buzish tash-qi savdoda pulning qadr-qimmatini 
yo’qotilishiga olib kelishini tan olgach, ikkinchi tomondan esa – pulning 
«nominal qimmatini» davlatning o’z xohishi bo’yicha o’rnatish 
huquqiga ishongan.
33

---