O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

2. Dastlabki va keyingi merkantilizmning o’ziga xosligi 
 
Dastlabki merkantilizm
buyuk geografik kashfiyotlardan oldin 
paydo bo’ldi va XVI asrning o’rtalarigacha faol amal qilib keldi. Uning 
asosiy vakillari 
Uilyam Stafford (1554-1612) (Angliya), Gaskar 
Skaruffi (1519-1584) (Italiya)
va boshqalar hisoblanadi. Dastlabki 
merkantilizm 
«pul balansi»
siyosatini olib borgan. Bu siyosat pul 
muomalasini, tashqi savdoni ma’muriy yo’l bilan qattiq tartibga solish 
asosida mamlakatning pul boyligini ko’paytirishga qaratilgan (mamlakat 
puli qancha ko’p bo’lsa, u shuncha boy hisoblangan). Dastlabki 
merkantilizm oltin va kumushni boylikning mutlaq shakli deb qaradi va 
uni chetdan olib kelish yo’lini qidirdi. Dastlabki merkantilistlar tashqi 
savdoda ijobiy saldoga erishish uchun quyidagilar maqsadga muvofiq 
hisobladilar: 
– eksport qilinadigan tovarlarga 
maksimum yuqori baho 
o’rnatishni
; 
– tovarlar
 importini har tomonlama cheklashni
; 
– mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo’l 
qo’ymaslikni
. 
Dastlabki merkantilizm davrida hukumat xorijiy savdogar-larni 
ularning pulini mahalliy pulga almashtirish va ko’proq to-var sotib 
olishga qiziqtirish maqsadida ataylab chaqalarni buzib, ularning 
qiymmatini pasaytirish bilan shug’ullangan. Keyinchalik tovar-pul 
munosabatlarining rivojlanishi, tashqi savdoning kengayishi 
merkantalistlarning boylik muammosiga bo’lgan qara-shini 
o’zgartirishga majbur etdi.
Keyingi merkantilizm
XVI asrning ikkinchi yarmidan XVII 
asrning ikkinchi yarmigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. (Uning 
asosiy vakillaridan biri ingliz Tomas Man hisoblanadi). Bu davrga kelib 
milliy sanoat va savdoni rivojlanishining davlat tomonidan 
rag’batlantirilishi sababli, mamlakatlar o’rtasida savdo aloqalari keng va 
muntazam rivojlana boshladi. Dastlabki merkantilistlarning 
«pul 
38

---

balansi»
o’rniga keyingi merkanti-listlarning 
«savdo balansi»
nazariyasi 
kelib chiqdi. 
«Savdo balansi»
nazariyasi (yoki etuk merkantilizm) 
Angliyada keng tarqala boshladi. Mazkur kontseptsiya vakillari 
dastlabki merkan-tilistlarni mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man 
etgani, importni haddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Ularning 
fikricha, hukumatning tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi – 
mamlakatda imkoni boricha ko’proq pul mablag’larini jamg’arish emas, 
balki aktiv savdo balansiga erishishdir (eksport-ning importdan ustun 
bo’lishi). 
Eksport va import o’rtasidagi farq (ijobiy saldo) – mamlakat 
boyligining o’sishidir
. Demak, real boylik bu– «o’lik pullar» yig’indisi 
emas, balki yangi pullarni, ya’ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi 
pullardir. 
Shulardan kelib chiqqan holda, keyingi merkantilizm vakil-lari 
aktiv savdo balansiga erishish uchun qator tavsiyalarni ilgari surdilar: 
– tashqi bozorlarni 
nisbatan arzon
tovarlar sotish yo’li bilan 
egallash hamda bir mamlakat tovarini olib, boshqalariga uni qimmatiga 
sotish; 
– mamlakatda faqat aktiv savdo balansini saqlab turgan holda, 
tovarlar importiga ruxsat etish 
(zeb-ziynat buyum-laridan tashqari); 
– qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun 
oltin va kumushni 
chetga chiqarish
, pirovard natijada mamlakatda ularning massasini 
ko’paytirish. 
Pulning tovarli mohiyatini tan olsa-da, uning qimmatini keyingi 
merkantilistlar ilgarigidek oltin va kumushning tabiiy xususiyatidan deb 
qaradilar. Ammo aynan ular metallistik naza-riyadan pulning miqdoriy 
nazariyasiga va monometallizm tizimiga o’tishga sabab bo’lgan. Agar 
dastlabki merkantilistlar pulning jamg’arish funktsiyasini asosiy deb 
bilgan bo’lsalar, keyingi rivojlangan merkantilistlar – muomala 
funktsiyasini asosiy hisobladilar. Keyingi merkantilistlarning ishonchiga 
ko’ra, pulning qimmati uning miqdoriga nisbatan teskari bog’liqlikda, 
tovarlar bahosi darajasi esa pul miqdoriga to’g’ri mutanosib-likda 
bo’ladi. Ular, pul taklifining ko’payishi unga bo’lgan talabni oshirgach, 
savdoni rag’batlantiradi, deb bir tomonlama hisobladilar.