O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

3. G’arbiy Evropadagi iqtisodiy g’oyalar 
 
Rim imperiyasi emirilgandan keyin, G’arbiy Evropada juda ko’p 
feodal davlatlar vujudga keldi. Ularda o’sha davrdagi katolik 
cherkovining qoidalari ustunlik qilardi. Barcha ilmiy fikrlarda diniy 
cheklashlar mavjud edi. Shuning uchun iqtisodiy savollar bo’yicha o’rta 
asr mualliflarining talqinlari diniy-etnik shaklda ifoda etilgan. 
 
F.Akvinskiyning iqtisodiy g’oyalari. 
G’arbiy Evropadagi ancha 
31

---

ko’zga ko’ringan iqtisodiy fikrlar muallifi deb, odatda, Italiya monaxi 
Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225-1274) 
tan olinadi. U IV asrning 
oxiri - V asrning boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik 
yondashuvning nomuqobil dogmatik printsiplarni kiritgan, dastlabki 
kanonizm maktabi asoschilaridan biri hisob-langan 
Avgustin 
Blajenniyga (Avliyo Avgustin) (353-430)
muxoliflik qildi va uning 
g’oyalarini ijodiy davom ettirdi. V-XI asrlar davomida bu printsiplarga 
amal qilib kelindi. 
Akvinatning iqtisodiy qarashlari bilan tanishib chiqishdan oldin, 
dastlabki va keyingi kanonizmning o’ziga xos xususiyatlari-ni ko’rib 
chiqamiz. 
O’rta asrning dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlab-ki 
kanonistlar g’oyasi savdo foydasini va sudxo’rlik foizini qat’iy qoraladi. 
Ular noto’g’ri ayirboshlash va birovning mehnatini o’zlashtirish natijasi 
sifatida tavsiflanib, gunoh sanaldi. Faqat 
«Odil narx»
o’rnatilgan 
sharoitdagina ekviva-lentli va proportsional ayirboshlash bo’lishi 
mumkinligi uq-tirildi (“Odil narx” – mehnat va moddiy sarflar bilan 
ifodalanadigan narx). Shuningdek, cherkov qonunlari mual-liflari, antik 
dunyo qarashlariga xos bo’lgan jismoniy mehnatga nisbatan nafratli 
munosabatlarga, ko’pchilik aholining zarar ko’rishi hisobiga ayrim 
shaxslarning boylik orttirish huquqiga qarshi chiqdilar. Yirik savdo, 
ssuda operatsiyalari, gunohli ish sifatida, umuman man etilgan. 
Ammo jamiyatning tabaqalashuvi kuchaygan, shaharlarning soni 
va iqtisodiy qudrati oshgan, unda dehqonchilik bilan birga 
hunarmandchilik, savdo va sudxo’rlik rivojlana boshlagan, ya’ni tovar-
pul munosabatlari jamiyat va davlat taqdiri uchun muhim ahamiyatga 
aylangan O’rta asrning oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar 
iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabab-larini tushuntiruvchi 
«dalillar» doirasini ancha kengaytirdilar. Bu erda shu narsa nazarda 
tutiladiki, dastlabki kanonistlar asoslangan metodologik baza, eng 
avvalo, avtoritarli isbotlash (diniy kitob va cherkov nazariyachilari 
asarlaridan dalil (izoh) keltirish vositasi orqali) va iqtisodiy 
kategoriyalarning ahlo-qiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx» 
to’g’risidagi qoida ham) bo’lgan. Bu printsiplarga keyingi kanonistlar 
izohlash, aniq-lash, qo’shimcha qilish yo’li bilan o’rganilayotgan 
konkret xo’jalik hodisalarning va iqtisodiy kategoriyalarning avvalgi 
tadqiqot ma’nosini o’zgartirish va hatto qarama-qarshi ma’no keltirib 
chiqarish imkonini beruvchi yana ikkiyoqlama baholash printsipini 
qo’shdi. Akvinat undan foydalangan holda boylik, qiymat (qim-mat), 
32

---

pul, savdo foydasi, sudxo’rlik foizi singari boshqa iqtisodiy 
kategoriyalarni tadqiq qildi. Ularni quyidagi tartib-da ko’rib chiqamiz.