O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

 
Yusuf Xos Xojib 
 
Yusuf Xos Hojibning iqtisodiy fikrlari. 
Iqtisodiy fikrlarning 
rivojlanishiga munosib hissa qo’shgan XI asrda yashab ijod etgan buyuk 
shoir va mutafakkir 
Yusuf Xos Hojib Bolasog’uniy
hisoblanadi. U 
jamiyatning rivojlanishida meh-natning o’rnini qayd qilib o’tgach, 
shunday deydi: 
«Odamga foydasi tegmagan odam – murda»
va 
«O’tgan 
umr achinarli emas, balki sarflangan mehnat achinarlidir»
. Yusuf Xos 
Hojib mehnatga tavsif berish bilan cheklanmasdan, balki mehnat 
taqsimotining ahamiyatiga ham alohida e’tibor qaratdi. U 
dehqonchilikda, chorvachilikda, hunarmandchilikda yaratiladigan 
moddiy boyliklar-ning xususiyatlarini ko’rsatib beradi, aynan dehqon 
mehnati odamlarni boqadi va kiyintiradi, chorvador esa eyish, kiyish va 
minish uchun foydalanadigan otlarni, tuyalarni va boshqa hayvonlarni 
ko’paytiradi deb qayd qilib o’tadi. Shular bilan birga, hunarmandlar 
turmush uchun kerak bo’lgan buyumlarni yaratadilar. Olimlarning 
mehnatiga yuqori baho beriladi. 
Yusuf Xos Hojib pulning qiymat o’lchovi, muomala vositasi, 
jamg’arish vositasi funktsiyalarini aytib o’tadi. Uning fikriga ko’ra, 
davlatning qudrati nafaqat qo’shinda, balki xazina mablag’-larida 
26

---

hamdir. Lekin davlat qimmatbaho buyumlarni jamg’arish bilan qiziqib 
ketmasligi, mablag’larning bir qismini xalq manfaatlari yo’lida sarflashi
lozim.
 
Amir Temur 
 
A.Temurning iqtisodiy qarashlari. Amir Temur (1336-1405)
iqtisodiyotni boshqarishda o’ziga xos maktab yaratdi. Sohibqiron 
davlatida devoni buzurg (bosh vazir)dan tashqari, har bir viloyat-da 
Devon deyiluvchi boshqarma bo’lgan. U davlatning muhim ish-larini: 
soliq yig’ish, tartib saqlashni, ijtimoiy binolar – bozorlar, hammomlar, 
yo’llar, suv inshootlarining tarmoqlarini nazorat qilib turgan. Uning 
xodimlari vaqti-vaqti bilan tek-shirish va taftish ishlarini olib borgan.
Ayniqsa, toshu tarozi to’g’riligi, odil baho tekshirib turilgan, qallob va 
tovlamachilar qattiq jazolangan. 
Mamlakatda ko’rilgan bunday va shu kabi boshqa chora-tadbirlar, 
birinchi navbatda, raiyatning qashshoqlikka, mamlakat-ning esa og’ir 
ahvolga tushib qolishining oldini olishga qaratil-gan. Negaki, A.Temur: 
“Raiyatni xonavayron qilish davlat xazi-nasining kambag’alashishiga 
olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa, sipohlarning tarqalib 
ketishiga sabab bo’ladi. Sipohlarning tarqoqligi esa, o’z navbatida, 
saltanatning kuch-sizlanishiga olib boradi”
, – deb ko’rsatib bergan.
Mamlakatda dehqonchilikka katta e’tibor berilgan bo’lib, erga 
egalik qilish quyidagi ko’rinishlarda bo’lgan: 
1. 
Suyurg’ol erlar.
Katta hajmdagi bu erlar davlat tomonidan 
ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o’tgan. Suyurg’ol egasi 
soliqdan ozod qilingan. Bunday er egalari dehqonlarni ishlatib, er solig’i 
– xiroj olganlar. 
2. 
Tarxon erlar.
Bu erlar xususiy mulk bo’lib, ular odamlarga 
biron-bir xizmati uchun berilgan. 
3. 
Ushr erlar.
Sayid va xo’jalarga mansub erlar. Bu erlarda olingan 
hosilning o’ndan biri davlatga berilgan.
4. 
Vaqf erlar.
Masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari 
joylarga doir erlar. Vaqfda er, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar mol-
mulki bilan in’om etiladi. 
5. 
Askarlarga, ularning rahbarlariga
beriladigan erlar.
Kimda-kim biron sahroni obod qilsa yoki koriz (erosti suvlarini 
tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog’ ko’kartirsa 
yoxud birorta xarob bo’lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan 
soliq olinmagan. Ikkinchi yili raiyat o’z roziligi bilan berganini olgan. 
27

---

Uchinchi yil xiroj yig’ilgan. Mazkur muammoga bunday yondashuv 
qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishda muhim mavqega ega 
bo’ladi. 
Amir Temur barcha shahar va qishloqlarda langarxona 
(yo’lovchilar qo’nib o’tadigan, kambag’al etim-esirlarga ovqat beri-
ladigan joy), g’aribxonalarni qurishni, kasallar uchun shifo-xonalar 
bunyod etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni lozim deb 
bilgan va ularni amalga oshirish uchun ko’p ishlarni qilgan. 
Amir Temur Angliya va Frantsiya
 
qirollariga murojaat qi-lib, 
xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga 
harakat qilgan. Mashriqdan 
mag’ribgacha bo’lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirish uchun zarur 
bo’lgan shart-sharoitlar yaratib berilgan. Masalan, bir kunlik karvon 
yo’lida barcha narsa muhayyo etilgan (karvonsaroyda doimo ot, em-
xashak, oziq-ovqat, suv bo’lgan, sardobalar qurilgan), qaroqchilar qattiq 
jazolangan. Shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, chetdan olib 
kelingan tovarlar ustiga 
10 foiz narx
qo’shib sotish mumkin bo’lgan. Bu, 
hozirgi davr tili bilan aytganda, birinchidan – chet el tovarlariga bo’lgan
talabni kuchaytirsa, ik-kinchidan – aholining iste’mol buyumlariga 
bo’lgan ehtiyojini to’laroq qondirish imkonini beradi. 
A.Temurning iqtisodiy fikrlari