O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

 
5. A.Tyurgoning iqtisodiy ta’limoti 
 
F.Kenening g’oyalari 
Ann Rober Jak Tyurgo (1727-1781yy.)
tomonidan davom ettirildi va rivojlantirildi. A.Tyurgo Parij-da 
zodagonlar oilasida tug’ildi. Oilaviy an’anaga ko’ra diniy ta’lim olishga 
majbur bo’ldi. Lekin Sarbonnaning Teologiya (di-niy) fakultetini 
tugatgach, bu sohada ishlashdan bosh tortdi. 1751 yildan Parij 
parlamentining mansabdori, 1761-74 yillarda Limojda (Limuzen 
provintsiya - viloyat markazi) intendant (guber-nator) lavozimida 
ishladi. Bu uzoq viloyatda markaziy hokimiyat vakili sifatida xo’jalik 
ishlarini, jumladan, soliq olish tizimini nazorat qilib turdi. Aynan 
Limojda yashab turgan davr-da A.Tyurgo o’zining 
«Boylikning 
yaratilishi va taqsimlani-shi to’g’risida mulohazalar»
(1766) nomli 
asosiy iqtisodiy asarini, tugallanmasdan qolgan 
«Qimmat va pul»
(1769) kitobini va boshqa asarlarni yozdi. Ulardagi fikrlar, umuman 
fiziokratik qarashlarga hamda bozor iqtisodiy munosabatlari 
tamoyillariga, eng avvalo, erkin raqobat va erkin savdo tamoyillariga 
asos-langan.
1774 yili qirol Lyudovik 
XVI
A.Tyurgoni moliya bosh nazo-
ratchisi lavozimiga (moliya vaziri lavozimi bilan bir xil) tayin-ladi. Bu 
lavozimda ikki yilga yaqin ishlagan A.Tyurgo davlat xarajatlarini 
kamaytirishga erisha olmagan bo’lsa-da, lekin mam-lakat iqtisodiyotini 
har tomonlama erkinlashtirish uchun imko-niyat yaratib beruvchi bir 
qator farmon va qonun loyihalarini amalga oshirishga muvaffaq bo’ldi. 
Ammo uning har bir islohotga oid yangiliklari parlamentda o’zining 
monopol mavqeini saqlab qolishga intilgan amaldorlar tomonidan qattiq 
57

---

qarshilikka duch keldi. Shuning uchun islohotlari ko’p vaqt amal 
qilmadi. 1776 yili A.Tyurgo iste’foga chiqqach, ular bekor qilindi.
A.Tyurgo vazir sifatida amalga oshirgan asosiy islohotlar: 
mamlakat ichkarisida don va uning erkin savdosining tashkil etilishi; 
qirollikka erkin don olib kelish va undan boj to’lov-larisiz erkin don olib 
chiqish; natural er majburiyatining pulli er solig’i (o’lpon) bilan 
almashtirilishi; sanoat sohasida tadbir-korlikning rivojlanishiga 
to’sqinlik qiluvchi hunarmandchilik tsexlari va gildiyalarining (yirik 
savdogarlar va hunarmandlar birlashmasi) bekor qilinishi va boshqalar 
hisoblanadi.
Ish haqi nazariyasi. 
Xuddi fiziokratlarga o’xshab, A.Tyurgo-ning 
tasdiqlashicha, dehqon barcha ishlarda birinchi harakatlan-tiruvchi kuch 
hisoblanadi; u o’z erida barcha hunarmandlarning ish haqini yaratadi. 
Ish haqiga nisbatan ko’proq ishlab chiqaruvchi yagona mehnat bu – 
dehqon mehnatidir. U merkantilistlarni tan-qid qilgan holda, millatning 
boyligi deb, eng avvalo, erni va undan olinadigan «sof daromadni» 
hisobladi.
A.Tyurgo ish haqini F.Kene kabi yashash vositalari mini-mumiga 
bog’lab tushuntiradi. Ammo A.Tyurgo undan farqli ravish-da, 
ish 
haqining yashash vositalari minimumiga kelib taqalish mexanizmini 
ochib bermoqchi bo’ldi
. Ish haqini ishchining hayoti uchun zarur 
bo’lgan yashash vositalari minimumi darajasiga pasay-tiruvchi bunday 
mexanizm, uning fikricha, mehnatga bo’lgan talab-ning mehnat 
taklifidan orqada qolib ketishi, ishchilar o’rtasi-dagi raqobatning 
rivojlanmaganligi hisoblanadi.
Sinflar nazariyasi. 
A.Tyurgo F.Kenega o’xshab, jamiyatni 
uch sinfga 
ajratadi
: unumli sinf (qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan band bo’lgan 
kishilar); unumsiz sinf (sanoat va boshqa moddiy ishlab chiqarish 
tarmoqlarida va xizmat ko’rsatish sohasida band bo’lgan kishilar); er egalari 
sinfi. Lekin birinchi ikkita sinfni 
«ishlovchilar yoki ish bilan band sinflar»
deb ataydi. Ularning har biridagi odamlarni ikki toifaga bo’lib ko’rsatadi, 
ya’ni tadbir-korlar yoki avans beruvchi kapitalistlar va ish haqi oluvchi 
oddiy ishchilar. Shu bilan birga, olimning tasdiqlashicha, aynan unumsiz 
sinf «ish haqi oluvchi jamiyat a’zolari»ni o’z ichiga oladi.
Qiymat, pul va foiz nazariyalari. 
A.Tyurgo qiymat, baho va pulni 
tahlil kildi. Uning bu sohadagi fikrlari o’ziga xos tavsifga ega va 
qiymatning mehnat nazariyasidan farq qiladi. A.Tyurgo tovarning narxi 
sotuvchi va xaridorlar istagining intensivligi bilan aniqlanishi 
to’g’risidagi g’oyani ilgari surdi. Bunda kamyoblik tovar narxini 
58

---

“baholashda asosiy unsurlardan biri” hisoblanadi. Keyinchalik bu g’oya 
zamonaviy baho nazariya-sining shakllanishida ijobiy o’rin tutadi.
A.Tyurgo iqtisodiyotda protektsionizm siyosatining salbiy 
tomonini ko’rsatib berdi. Uning fikricha, «olish va sotishdagi umumiy 
erkinlik, bir tomondan, sotuvchiga ishlab chiqarishni rag’batlantiruvchi 
narxni, ikkinchi tomondan, xaridorga eng yaxshi tovarni eng past 
bahoda sotib olishni ta’minlashning yagona vositasidir».
A.Tyurgo pulni o’z mohiyatiga ko’ra tovarlar dunyosidagi bir 
tovar sifatida ta’riflab, ayniqsa, «oltin va kumushni, boshqa har qanday 
materialga nisbatan moneta (tanga) xizmatini o’tashga yaroqli», deb 
hisobladi, negaki ular tabiatan moneta bo’lib yaralgan, buning ustiga, 
har qanday kelishuv va qonunlardan qat’iy nazar hamma uchun umumiy 
moneta bo’lib qoladi. Uning fikricha, pul, ya’ni oltin va kumushning 
bahosi nafaqat barcha boshqa tovarlarga nisbatan o’zgarib turadi, balki 
bir-biriga bo’lgan nis-bati, kam yoki ko’pligiga qarab ham o’zgarib 
turadi. A.Tyurgo qog’oz pullarning miqdori yaratilgan tovar va 
xizmatlarning miqdoriga mos kelmagan sharoitda bunday pullardan 
foydalanish noqulay-liklari to’g’risidagi qoidani dalillar bilan isbotlab 
berdi.
A.Tyurgo ssuda (pul) foizini tadqiqot qilar ekan, qarzga olingan 
pulni ustamasi bilan qaytarishga jinoyat sifatida qaray-digan 
nasixatgo’ylar bid’atlarini qoraladi. Uning ta’kidlashicha, qarz beruvchi 
qarz vaqti davomida ushbu qarzga bergan puli uchun olishi mumkin 
bo’lgan daromadni yo’qotadi, qarz oluvchi esa bu pulni samarali ishlatib 
ancha foyda ko’rishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, qarz beruvchi qarz 
oluvchiga ozor etkazayotgani yo’q, aksincha, birinchisining pulidan 
ikkinchisi foyda ko’rayapti. Ana shu foyda qarz oluvchini foiz to’lash 
sharti bilan qarz olishga undovchi asosiy kuch hisoblanadi. U foizni 
foydadan to’laydi. Demak, A.Tyurgoning fikriga ko’ra, bunday 
«kelishuvdan» qarz beruvchi ham, qarz oluvchi ham manfaatdor. Joriy 
foizga kelsak, A.Tyurgo bo’yicha, u bozorda kapitalning ko’p yoki 
kamligini ko’r-satuvchi termometr vazifasini o’taydi, xususan, foizning 
past bo’lishi bu - kapital ko’pligi natijasidir.