o’xshab, pasayish moyilligiga ega,
chunki
jamiyat-ning rivojlanib va
boyib borishi bilan qo’shimcha talab qilinadi-gan mahsulotlarni ishlab
chiqarishga ketadigan mehnat sarflari ko’payib boradi.
Lekin shu erda
u haqli ravishda, foydaning pasa-yish moyilligi muayyan vaqt o’tgandan
keyin ishlab chiqarishda foydalanayotgan mashinalarni
takomillashtirish, agronomiya yutuq-laridan foydalanish tufayli
to’xtatiladi, deb qayd qilib o’tadi.
Kapital
nazariyasi.
D.Rikardo bo’yicha, kapital ishlab chiqa-rishda
foydalaniladigan mamlakat boyligining bir qismi bo’lib,
u oziq-ovqat,
kiyim-kechak, asbob-uskunalar, xom ashyo, mashinalar va b. iborat.
Uning kapital to’g’risidagi qarashlari bu muammo bilan shug’ullangan
klassik iqtisodiy maktabning boshqa vakil-larining iqtisodiy qarashlari
bilan ham ohang bo’lsa-da, ulardan farqli ravishda, bir xil kapital
qo’yilmasidan keladigan daro-madning har xilligi sababli kapital bir
kasb turidan boshqasiga o’tib turishini ko’rsatib berdi. Har bir kishi
ko’proq foyda olishga intiladi, shuning uchun
u kam foydali ish joyini
tashlab ko’p foyda keladigan joyga o’tishga harakat qiladi. Buning
uchun fabrikachi o’z kasbini o’zgartirishi shart emas; u kapital qo’yil-
masini kamaytirsa bas. Bundan kapitalning yuqori foydali tarmoqqa
oqib o’tishining kuchayishini D.Rikardo nazariyasidan ko’rish qiyin
emas.
Qiyosiy ustunlik nazariyasi.
D.Rikardo birinchilardan bo’lib ayrim
tovarlarni ishlab chiqarishdagina emas, balki mamlakatlar o’rtasida ham
xalqaro mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvning foydaliligini isbotlab
berdi. Xalqaro mehnat
taqsimotiga asos-langan holda, u qiyosiy ustunlik
nazariyasini yaratdi. Bu nazariya-ning asosiy qoidasi shundan iboratki,
har bir mamlakat o’zining muayyan tovarni ishlab chiqarishga ketadigan
xarajatlari bilan uni sotib olishga ketadigan xarajatlari o’rtasidagi farqni
hisobga olgan holda tashqi savdodan foyda ko’radi. Muayyan tovar-ni
ishlab chiqarish bir mamlakat uchun boshqa mamlakatlarga nis-batan
qulayroq bo’lishi mumkin. Shu bois, qiyosiy
ustunlik nazariyasiga
binoan, mamlakatlar xarajatlarni hisobga olgan hol-da u yoki bu
mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashishi kerak.
D.Rikardo shunday misol keltiradi. Portugaliyada muayyan
miqdor-dagi vinoni tayyorlash uchun 80 kishilik mehnat, gazlama ishlab
chiqarish uchun esa 90 kishilik mehnat talab qilinadi (bir yilga).
Angliyada shu miqdordagi vinoni ishlab chiqarish uchun 120 kishi-lik
mehnat, gazlamani ishlab chiqarish uchun 100 kishilik mehnat sarflash
zarur. Garchi olib kelingan gazlama Portugaliyaning o’zida Angliyaga
77
nisbatan kam xarajat evaziga ishlab chiqarilishi mumkin bo’lsa ham, bu
sharoitda Portugaliya uchun vinoni gazlamaga ayirboshlash foydali. Gap
shundaki, resurslarni
gazlama ishlab chiqarishdan, Angliyaga nisbatan
katta qiyosiy ustunlikka ega bo’lgan, vino tayyorlash tarmog’iga
o’tkazib, Portugaliya vinoni ayirboshlash yo’li bilan 80 kishilik mehnat
sarflari hisobiga, ya’ni 10 kishilik mehnatni tejash evaziga, gazlama
olishi mumkin. Bunday ayirboshlash Angliya uchun ham foydali, negaki
u o’z kuchini gazlama
ishlab chiqarishga sarflab, gazlamani sotish yo’li
bilan muayyan miqdordagi vinoni 120 kishining mehnati hisobiga emas,
balki faqat 100 kishilik mehnat evaziga olishi mumkin (ya’ni 20 kishilik
mehnatni tejash hisobiga). Bu misoldan shu narsa ko’ri-nadiki, qiyosiy
ustunlik mavjud bo’lsa, ixtisoslashuv va ayir-boshlash ikkala mamlakat
uchun ham foydalidir. Bundan mamla-katlar o’rtasida mehnat taqsimoti
va ishlab chiqarishning ixtisos-lashuvi zarurligi kelib chiqadi.
Dostları ilə paylaş: