O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

3. K.Marks iqtisodiy ta’limotining umumiy tavsifi 
 
Karl Marks
klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri 
sifatida iqtisodiy ta’limotlar tarixida yorqin iz qol-dirdi. U 1818 yil 5 
96

---

mayda Germaniyaning Trir shahrida tug’ilgan. Uning otasi advokat, 
yahudiy bo’lib, 1824 yilda protestantlikni qabul qilgan. Oilasi 
davlatmand, madaniy oila bo’lgan. K.Marks Trir shahrida gimnaziyani 
tamomlagandan so’ng, dastlab Bonndagi, so’ngra Berlindagi 
universitetga kirdi, yuridik fanlarni, tarix va falsafani o’rgandi. 1841 
yilda Epikur falsafasi to’g’risida universitet dissertatsiyasini topshirib, 
kursni bitirdi. 
1842 yili K.Marks Bonnga ko’chib keldi va shu yilning oktyabrida 
«Reyn gazetasi»ning bosh muxarriri bo’ldi va Bonndan Kyolnga ko’chib 
o’tdi. 1843 yili birdaniga bir qancha voqea sodir bo’ldi: u muharrirlik 
qilgan gazeta yopildi, nemis baronining qizi Jenni Fon Vestfalenga 
uylandi, Parijga ko’chib o’tdi. 
Keyingi ikki yil (1844-1845) K.Marks uchun iqtisodiy nazariyani, 
falsafani va 
ijtimoiy
ogiyani chuqur o’rganishning boshlanish davri 
bo’ldi. U G.Geyne, P.Prudon, M.Bakuninlar bilan tanishdi, F.Engels 
bilan do’stlashdi. 
K.Marks 1845-1848 yillari Bryusselda bo’ldi. O’sha yillari 
F.Engels bilan hamkorlikni davom ettirgan holda, «Nemis idealogiyasi» 
va «Kommunistik partiya Manifesti»ni yozdi. U 1848 yili Germaniyaga 
Kyoln shahriga keldi va «Yangi Reyn gazetasi»ga rahbarlik qildi. U 
o’zining gazetasida 1849 yili «Yollanma mehnat va kapital» asarini 
chop etdi. Shundan so’ng Germaniyadan surgun qilindi va boshqa bu 
erga qaytib kelmadi. K.Marks avval Parijga keldi, u erda bir oz vaqt 
turgandan keyin Londonga borib, umrining oxirigacha (1850-1883) shu 
erda yashadi. Aynan Londonda yashagan davrlarda K.Marks o’zining 
ko’p sonli asarlarini, jumladan, hayotining mazmunini tashkil etgan 
“Kapital”ni yozdi. K.Marksning iqtisodiy kontseptsiyalari asosan uning 
ushbu mashhur asarida berilgan. Uning bu asari to’rt tomdan iborat 
bo’lib, birinchi tom 1867 yili nashr etildi, ikkinchi va uchinchi tomlar 
K.Marks o’limidan keyin F.Engels tomonidan (ikkinchi tom 1885 yil, 
uchinchi tom 1894 yil) chop etildi. To’rtinchi tom tugallan-masdan qolib 
ketdi. Unda K.Marks siyosiy iqtisod tarixini ko’rib chiqmoqchi bo’lgan. 
Kapital ishlab chiqarish jarayoni «Kapital»ning birinchi tomining 
mazmunini tashkil etadi. Ikkinchi tomda kapitalning muomala jarayoni 
tadqiqot etiladi. Uchinchi tomda yaxlit olingan kapitalistik ishlab 
chiqarish jarayoniga tavsif beriladi. To’rtinchi tom («Qo’shimcha 
qiymat nazariyasi») iqtisodiy ta’limotlar tarixiga bag’ishlangan. 
K.Marks «Kapital»ga yozgan so’zboshida: «Asarimning tub maq-
sadi hozirgi zamon jamiyati, ya’ni kapitalistik jamiyati hara-katining 
97

---

iqtisodiy qonunini ochib berishdir», – deydi. Ushbu tarixiy jihatdan 
muayyan jamiyatning ishlab chiqarish munosabat-larini va bu 
munosabatlarning paydo bo’lishini, taraqqiy qili-shini va tanazzulga yuz 
tutishini ko’rsatib berish K.Marks iqti-sodiy ta’limotining mazmunidir. 
Kapitalistik jamiyatda tovar ishlab chiqarish umumiy tus olgan, shu 
sababli K.Marksning tadqiqoti ham tovarni tahlil qilishdan boshlanadi. 
 Qiymat nazariyasi.
Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning 
qiymati uni ishlab chiqarishga sarflangan 
ijtimoiy zaruriy mehnat bilan 
o’lchanadi
. Bir turdagi tovarni ishlab chiqa-rish uchun turli miqdorda 
mehnat sarflanadi. Buning natijasida tovarlar har xil individual qiymatga 
ega bo’ladi. Lekin qiymat o’zida ijtimoiy mehnatni 
mujassamlashtirganligi sababli, uning miqdori individual mehnat sarflari 
bilan emas, balki ijtimoiy zarur mehnat bilan o’lchanadi, ijtimoiy zarur 
ish vaqti bilan belgilanadi. «Iste’mol qiymatiga ega bo’lgan qiymat 
miqdori, – deb yozadi K.Marks, – uni ishlab chiqarish uchun kerak 
bo’lgan