bu erda kapital yo’qolmaydi, balki u yangi bozorlarni tashkil etish va
chetdan arzon tovarlarni olib kelish uchun ishlatiladi. Kapitalning bir
qismining chetga chiqib ketishi foydani va foiz me’yorini oshirib,
jamg’armaga bo’lgan yangi intilishni keltirib chiqaradi. U, shuningdek,
foyda me’yorining pasayish moyilligi davlat
xarajatlarini oshirishga
qarshi bo’lgan dalillarni kuchsizlantiradi, deb hisoblaydi.
Ko’rilayotgan kapital harakatning oxirgi natijasi – bu iqtisodiy
yuksalish uchun kurash to’xtagan paytdagi turg’unlik holati hisoblanadi.
Ammo J.S.Mill, agar turg’unlik holati ishlab chiqarishning yuqori
darajasida yuzaga kelgan bo’lsa, unga ijobiy munosabatda bo’lgan
«Faqat dunyodagi qoloq mamlakatlarda ishlab chiqarishni ko’paytirish
eng asosiy vazifa hisoblanadi. Ancha rivojlangan mamlakatlarda
taqsimotni takomillashtirish iqtisodiy zaruratga aylandi». Uning fikriga
ko’ra, hech kim kambag’al bo’lmagan, hech kim boylikka intilmagan va
birovlarning oldinga chiqib olishga qilgan harakati tufayli boshqalarning
orqaga surib tashlanishi xavfi bo’lmagan
vaziyatdagi jamiyat, odamlar
uchun eng yaxshi yashaydigan jamiyat hisoblanadi. Bunday turg’unlik
davrida madaniyatning barcha shakllarini rivojlan-tirish uchun,
ma’naviy va ijtimoiy taraqqiyot uchun imkoniyatlar hech cheklanmagan
bo’ladi.
Odam o’zi yaratmagan narsalarga uning egalik qilish huquqini
adolatsizlik deb hisoblovchi xususiy mulk tanqidiga J.S.Mill qarshi
chiqdi. Masalan, ishchilar fabrikada barcha mahsulotni yaratadi, lekin
uning ko’pchilik qismi boshqa birovga tegadi. «Bu e’tirozga
javob
shundan iboratki, fabrikada mehnat tovar ishlab chiqarish uchun zarur
bo’lgan sharoitlarning biri hisoblanadi, xolos. Ishni materiallarsiz,
asbob-uskunalarsiz hamda ishlab chiqarish paytida ishchilarni
ta’minlash uchun oldindan tayyor-langan yashash vositalari zaxiralarisiz
bajarib bo’lmaydi. Bu narsalarning hammasi o’tgan mehnat mahsuli
hisoblanadi. Agar ishchilar bu narsalarga ega bo’lganda, ularda
mahsulotni boshqa birovlar bilan bo’lishishga zarurat bo’lmas edi.
Ammo ishchilarda bu narsalar bo’lmaganligi
uchun ular ekvivalentning
bir qanchasini (mahsulotlarning bir qismini–muallif) ushbu narsa-larga
egalik qiluvchi kishilarga berishi kerak». Ammo xususiy mulk
doirasidan er chiqarib tashlanishi lozim (chunki u mehnat mahsuli
hisoblanmaydi).
Ijtimoiy masalalar.
Ko’pchilik klassiklarning kontseptsiya-sida
mehnatning qiymati ishchining hayot kechirishi uchun zarur bo’lgan
narsalarning qiymati bilan aniqlanadi. Ish haqi talab va taklif nisbatiga
95
bog’liq holda mehnat qiymati atrofida teb-ranib turadi. Bu qonunning
amal qilishi kishilarning xohishiga bog’liq bo’lmaydi va shuning uchun
yollanma ishchilarning ahvolini yaxshilash uchun yo’naltirilgan har
qanday ijtimoiy chora-tad-birlar befoyda.
Ishchilarning ahvolini
yaxshilash iqtisodiyotda kapital qo’yilmasini kengaytirish (mehnatga
talab oshadi) yoki aholi o’sishini kamaytirish (mehnat taklifi qisqaradi)
bilan amalga oshirilishi mumkin. J.S.Mill dastlab ushbu tamoyil-larni
yoqlab chiqqan bo’lsa-da, ammo keyinchalik undan voz kechadi.
Sotsialistlar g’oyasining ta’siri va taqsimot qonunlarining tarixiy
xarakterini tan olishi (tarixiy bo’lganidan ularni o’zgartirish mumkin),
ingliz iqtisodchisini klassik maktabning qator qoidalaridan voz
kechishga majbur etdi. U ijtimoiy islo-hotlarning keng dasturini ilgari
surdi va o’z takliflarini bildirdi. Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. Ishlab chiqarish kooperatsiyasini rivojlantirish yo’li bilan
yollanma mehnatni tugatish, J.S.Mill fikricha, mehnatga bo’lgan
qiziqishni yo’qotadi. Shuning uchun kapitalistik korxona-lar o’rniga
kooperativ birlashmalarni
tashkil etish zarur, unda ishchilar bir vaqtning
o’zida mulk egasi ham hisoblanadi. U kasaba uyushmalarining
rivojlanishi, kapitalistik korxonalarning foydasini taqsimlashda
ishchilarning ishtirok etishi tarafdori bo’lgan.
2. Er rentasini er solig’i yordamida umumlashtirish. Renta
yollanma mehnat kabi iqtisodiy erkinlik tamoyillariga zid. Renta er
egasiga emas, balki jamoaga (qishloq kooperativlariga) yoki barcha
jamiyatga tegishli bo’lishi kerak.
3. J.S. Mill mayda er egalarini qo’llab-quvvatlaydi. Uning fikricha,
o’z erida ishlovchi ko’pchilik dehqonlar renta to’lashdan ozod, ular
mustaqil
va tashabbuskor, shuningdek, yollanma ishchi-lardan farqli
ravishda haddan tashqari o’z oilasini kengay-tirishga moyil emas.
J.S. Mill o’zining ijtimoiy islohotlar dasturida «amal-dagi
individual erkinlik bilan Er sharidagi tabiiy boyliklarga egalik qilishning
umumiyligini va mehnat daromadlarida barchaning baravar ishtirok
etishini birlashtirish»ga harakat qildi. Bunda u go’yoki bir-biriga qarshi
ikki yo’nalish: iqtisodiy erkinlik printsipi bilan ijtimoiy adolat printsipini
birlash-tirmoqchi bo’lgandek tuyuladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iq-
tisodiyoti tajribasi buning mumkin ekanligini ko’rsatib berdi.
Dostları ilə paylaş: