O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent Moliya instituti Islomov A. Egamov E

zarur ish vaqtida
») o’z qiy-matiga teng qiymat yaratadi, 
keyingi 5 soat mobaynida («
qo’shimcha ish vaqtida
») esa qo’shimcha 
mahsulot yoki qo’shimcha qiymat yarati-ladi. Kapitalist bu qo’shimcha 
qiymatni haq to’lamasdan o’zlash-tirib oladi. K.Marks bo’yicha, 
kapitalist tomonidan qo’shimcha qiymatning o’zlashtirib olinishi 
mehnatning ekspluatatsiya qili-nishidir. K.Marks o’zi ishlab chiqqan 
«formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini, ya’ni 
ekspluatatsiya me’yorini ko’rsatib berdi. Qo’shimcha qiymatning ishchi 
kuchi qiymatiga - o’zgaruvchi kapitalga bo’lgan nisbatini (mashinalar va 
99

---

xom ashyoda ifodalangan doimiy kapital esa o’z qiymatini faqat yangi 
mahsulotga o’tkazishi mumkin, lekin qo’shimcha qiymat yaratmaydi) u 
qo’shimcha qiymat me’yori
deb atadi. Uning yozishicha, «qo’shimcha 
qiymat me’yori ishchi kuchining kapital tomonidan, yoki ishchining 
kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining aniq ifodasidir». 
Qo’shimcha qiymat me’yori yangidan yaratilgan qiymatning kapitalist 
bilan yollanma mehnat o’rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek, ish 
kunining qancha qismida ishchi o’zi uchun va qancha qismida kapi-talist 
uchun ishlashini ko’rsatib beradi. 
Yuqorida qayd qilib o’tilganidek, ishchi «zarur ish vaqti»da o’z 
ishchi kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo’shimcha ish vaq-ti»da 
esa qo’shimcha qiymat yaratadi, ya’ni kapitalist uchun ish-laydi: 
kapitalist qo’shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga 
erishishning ikki yo’li mavjud: ish kunini uzay-tirish va zarur ish 
vaqtini qisqartirish. Ish kunini mutlaq uzay-tirish yo’li bilan olinadigan 
qo’shimcha qiymatni K.Marks 
«absolyut qo’shimcha qiymat»
deb atadi. 
«Absolyut qo’shimcha qiymat hosil qilish, – deb yozadi u, – ish kunini 
ishchi faqat o’z ishchi qiy-matining ekvivalentini ishlab chiqara oladigan 
chegaradan nariga uzaytirishdan va bu qo’shimcha mehnatni 
kapitalning o’zlashtirib olishdan iborat». 
Zarur ish vaqtini qisqartirish va shunga muvofiq qo’shimcha ish 
vaqtini uzaytirish yo’li bilan olinadigan qo’shimcha qiymatni K.Marks 
“nisbiy qo’shimcha qiymat”
deb atadi. Bu erda shu narsaga e’tibor 
berish kerakki, ya’ni qiymat qonuniga xilof ish qilmaslik uchun, 
ekvivalentli ayirboshlashning buzilmasligi uchun kapitalist ishchi kuchi 
qiymatiga nisbatan ish haqini kamay-tirish hisobiga zarur ish vaqtini 
qisqartirishi mumkin emas. Ammo ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish 
va samarali texnika va texnologiyani qo’llash tufayli mehnat 
unumdorligini oshirish yo’li bilan bunga erishish mumkin. 
Kapitalist o’z foydasini ko’paytirish maqsadida fan va texnika 
yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko’proq foydalanishga harakat qiladi. 
Ayrim kapitalistlar tomonidan fan-texnika taraqqiyoti natijalarini 
amaliyotda qo’llash o’rtacha ishlab chiqa-rish xarajatlarini 
kamaytirishga olib keladi, bu esa unga foy-dani ko’paytirish imkonini 
beradi. Bu erda «
ortiqcha 
qo’shimcha
qiymat
» vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni asosida boshqa 
kapitalistlar tomonidan ham yangiliklarning ishlab chiqarishda 
qo’llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha qo’shim-cha 
qiymat yo’q bo’lib ketadi. Demak, qo’shimcha qiymat ishlab chiqa-rish 
100

---

tadbirkorlarni yangi texnika va texnologiyalarni qo’llashga undaydi. 
Ish haqi. 
K.Marks ish haqini, klassik siyosiy iqtisod asoschilariga 
o’xshab, mehnat uchun to’lanadigan haq deb emas, balki 
ishchi kuchi