O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent avtomobil yo`llar instituti



Yüklə 1,1 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/6
tarix05.04.2020
ölçüsü1,1 Mb.
#30773
1   2   3   4   5   6
gidromashinalar va gidrouzatmalar


4-MA`RUZA. 

 

MA`RUZAGA OID MAVZULAR 

1. 


Iajmiy nasoslar. 

2. 


Porshenli nasoslarnnng tuzilishi.  

3. 


Porshenli nasoslarning umumiy parametrlari.  

4. 


Indikator diagrammasi.  

5. 


Porshenli nasoslarda tshl?inlanish. 

 

MA`RUZAGA OID TAYaNCh SO`ZLAR 

 

 

 

Porshenli nasos, oqim sarfi, napor, quvvat, indikator diagrammasi, to`lqinlanish  



koeffisenti, porshenli nasosda silindrlar soni. 

 

MA`RUZAGA OID SAVOLLAR 



 

1. 


Porshenli nasos nima? 

2. 


Porshenli nasos turlari? 

3. 


Sarf nima? 

4. 


Quvvat nima? 

5. 


Napor  nima? 

6. 


To`lqinlanish koeffisienti nimani ko`rsatadi? 

7. 


Indikator diagrammasi nimani ko`rsatadi? 

 

Ishlatilgan adabiyotlar. 

 

1. 


K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar". O`qituvchi 

1996 y.  

2. 

T.M.Bashta.  S.S.Rudnev.  B.B.Nekrasov.  "Gidravlika, gidromashini  i  gidro-



provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g. 

3. 


A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-

versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g. 

 

4. 


A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.  

5. 


Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y. 

 

 



 

 

 

Hajmiy nasoslar 

Hajmiy nasoslar to`g`risida umumiy tushunchalar. 

 

 

Hajmiy nasoslar suyuqlikning ma'lum bir hajmini ajratib olib, unga kuch ta'sir qi-



lish yo`li bilan harakatga keltiriladi. 

 

Hajmiy  nasoslar  ikki  katta  guruhga  bo`linib,  ular  porshenli  va  rotorli  nasolar 

deyiladi. Bular ya'ni, bir qancha kichik guruichalarga bo`linadi. 

 

Hajmiy nasoslarning energiyasining nuqtaiy nazardan qaraganimizda, ajratib olin-



gan  hajmdagi  suyuqlikning  potensial  energiyasini  oshirib  beradi.  Bu  potensial  ener-

giyadan ikki xil usulda foydalanish mumkin: suyuqlikning yuqoriga ko`tarish yoki truba-

da  oqizish;  foydali  ish  bajarish  yoki  ikkinchi  mexanizmni  harakatga  keltirish.  Birinchi 

holda suyuqlikda energiya suyuqlikka energiya berayotgan mexanizm nasos sifatida ish-

lasa, ikkinchi holda gidrouzatma sifatida ishlaydi 

 

Porshenli nasoslarning tuzilishi. 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

Rasm 8.Porshenli nasosning sxemasi 



 

 

Rasmda porshenli nasosning sodda sxemasi   keltirilgan. Bunda porshen, 3 tarkibi-



da   shtok 2 bo`lgan krivoship shatun 1yordamida harakat qiladi. Bu nasosda suyuqlikning 

so`rilishi    va    xaydashini  porshen    silindrda  ilgarilama  -  qaytma  harakatiga  asoslangan.  

Porshen silindr  ichida qaytma (oraga) harakat qilganda uning oldidagi ish – bo`lmasining 

hajmi-ortib,  siyraklanish  hosil  bo`ladi.  Bu  siyraklanish  ma'lum  chegaraga  yetganida  ish 

bo`lmasidagi  bosim  bilan  tirgak  klapan  7  ochiladi  ostidagi  xrapovikda  bo`lgan  bosim 

orasidagi  farq  so`rish  klapani  4  ni  ochadi  va  suyuqlik  so`rish  trubasi  6  orqali  ish 

bo`lmasiga kiradi. So`rish jarayoni porshen o`zining eng chekka so`rish chegarasiga yet-


guncha  davom etadi. Bunda so`rish trubasidagi siyraklanish so`rish klapani oldiga joy-

lashtirilgan vakummetr  yordamida  o`lchanadi.  Ta'minlovchi  idishdagi  suyuqlik sathidan 

nasos silindirining eng yuqori sathigacha bo`lgan balandlik so`rish balandligi h

c

 deyiladi. 



 

Nasosni  ishga  tushurganimizda  u  avval  so`rish  trubasidagi  havoni  tortadi  va 

suyuqlik so`rish trubasiga ko`tariladi. Nasos biroz vaqt ishlagandan so`ng so`rish trubasi 

va silindirdagi havo haydab chiqarilib, suyuqlik silindrni to`ldiradi. 

 

Porshen ilgarilama (oldinga) harakat qilganda ish bo`lmasida bosim ortib, so`rish 



klapani yopiladi. Bo`lmadagi bosim ortishida davom etib haydashga yetarli bosim P

xaydash


 

ga  yetganida  haydash  klapani  ochilib,  suyuqlik  haydash  trubasi  9  ga  o`taboshlaydi 

Suyuqlikning haydash porshen eng chekka haydash chegarasiga yetguncha davom etadi. 

 

Rasmga qarang h



xayd

 silindrdagi yuqori sathi bilan suyuqlik ko`tarilgan eng yuqori 

sathilarining  farqi haydash balandligi deyiladi. 

 

So`rish balandligi bilan iaydash balandligining yig`indisi to`lik statik bosimdan ibo-



rat ya'ni 

H

ct



=h

co`rish


+h

haydash


 

 

Porshenli nasoslar yuqori bosim kerak bo`lgandagina ishlatiladi. Amalda ko`p hol-



larda porshenli nasoslar markazdan qochma  nasoslarni siqib chiqaradi. Hajmiy gidrouzat-

malar tarkibida ishlayotgan nasoslar asosan porshenli nasoslar turiga kiradi. Porshenli na-

soslarning ustunligi foydali ish koeffisenti yuqoriligidir. Porshenli nsoslarning markazdan 

qochma  nasoslarga  taqqoslagandagi  asosiy  kamchiligi  ularning  kattaligi,  qiymatga 

tushushi , ishlatishning murakkabligidir. 

 

Porshenli nasoslarda xam markazdan qochma nasoslar kabi, energiyaning yo`qoti-



lishi mavjud bo`lib, u mexanik va gidrodinamik qarshiliklarni yengishga sarf bo`ladi. Bu-

lardan biri hajmiy yo`qotish bo`lib, unga nazariy sarf bilan haqiqiy sarfning teng emasligi 

sababdir. Oddiy harakatli porshenning nazariy sarfi. 

60

n



SL

Q

H

 



Bu yerda  S-porshening yuzi 

L - porshening yo`li 

n - aylanishlar soni  

 

Porshenning bir marta borib kelishida iajmi V=SL ga teng, lekin SL hajmli su-



yuqlikning hammasi haydash trubasiga tushmaydi. 

 

Suyuqlikning bir qismi porshen bilan silindir devori orasidagi tirqish orqali va 



salnikdagi  tig`izlagichning  kamchiligi  sababli  tashkariga  siqib  ўtadi.  Haydash  davri 

boshlaganida so`rish klapanining bir onda yopilmasligi natijasida ham juda oz mikdo-

rdagi suyuqlik orqaga kaytishga ulguradi. Xuddi shu narsa iaydash klapanida ham sarf 

bo`ladi.  Natijada  haqiqiy  sarf  nazariy  sarfdan  farq  qiladi.  haqiqiy  sarfning  nazariy 

sarfga nisbati hajmiy foydali ish koeffisienti deyiladi va haqiqiy sarfning nazariy sarf 

QH ga nisbati bilan η

Q

 aniqlanadi. 



99

,

0



;

85

,



0



Q

назарий

хакикий

Q

Q

Q



 

chegarada o`zgaradi. 



 

Nasosning suyuqlikni ko`tarish uchun sarflanayotgan energiyasi uning haydash 

trubasida  hosil  qilgan  bosimi  h

xay


  -  bilan  belgilanadi.  Bu  bosim  so`rish  bosimi 



c



сўр

P

h

    nasosdagi  va  haydash  trubasidagi  gidravlik  qarshiliklarni  yengishga  sarf 



bo`lgan bosimlar yigindisi H

H

+H



m

 orqali quyidagicha aniqlanadi. 



т

Н

сўр

хай

Н

Н

Р

P

H





 

Bu yerda Н



Н

 va Н


m

 lar ishqalanish va mahaliy qarshiliklarni hisoblash formulalari 

yordamida  aniqlanadi.  Nasosning  foydali  bosimi  Н  ga    trubalardagi  gidravlik 

qarshilik kirmaydi. 



H

c

х

фой

H

h

р

H



 

 



Vakummetr va manometrlar ko`rsatuvidan aniqlangan indikator bosim 



хай

сўр

u

P

P

H



 

ga teng. 

 

Manometrik bosim Н



x

m



 degan tushunchani kiritamiz. U holda nasos uril-

masidagi yo`qotishlarni gidravlik FIK 



ин

M

r

H

H



 

va qurilmaning FIK orqali ifodalanadi. 



Н

Н

фой

к



 

 

Nasosning suyuqlikni ko`tarish uchun sarflangan foydali quvvati 



м

ф

фой

H

Q

N



 



ni topsak, u holda indikator FIKni quyidagicha ifodalash mumkin 

u

ф

и

N

N



 

N

f



,N

in

  - nisbatidan quyidagi kelib chiqadi. 



r

Q

u

H

м

ф

и

ф

и

H

Q

H

Q

N

N







 

 

Indikator quvvatning porshenga berilgan uvvat N



p

 ga nisbati FIK dan iborat  



M

P

H

N

N



 

 

Bundan  foydalanib,  nasosning  to`liq  foydali  ish  koeffisientni  topish  mum-



kin. 

M

u

о

и

и

ф

р

ф

N

N

N

N

N

N







 

 

Bundan ko`rinib turibdiki, nasosning to`liq FIK hajmiy, gidravlik va mexan-



ik FIKlarning kupaytmasiga teng ekan.  

м

Г

а





 



 

Demak nasos olgan to`liq quvvat qo`yidagi formulalar bilan aniqlanadi. 



kBT

H

Q

N

k

o

H

Q

N

kBT

H

Q

N

M

H

M

H

M

H





1000


;

.

75



;

102




 

   

 Nasos  ishlab  turganida  dvigatelning  sarflagan  quvvati  nasos  foydalangan 

quvvat bilan quyidagicha bog`langan bo`ladi: 

иш

дв

N

N



 

 



Bu yerda ά=1,1   1,2 quvvatning zapas koeffisienti 

η

ish



 - bosharuvchi zvenodagi ishqalanish kuchlarini belgilovchi FIK. 

 

Indikator diagramma 



 

 

Indikator  diagramma  ishlab  turgan  nasos  silindriga  o`rnatilgan  va  maxsus 



indikator deb ataluvchi asbob yordamida chizib oladigan grafikdir. 

 

Porshenli nasosning silindridagi absolyut bosimning porshenining yurishiga 



yoki  ish  bo`lmasining  hajmining  o`zgarishiga  bog`liqligini  ko`rsatuvchi  yopiq 

chiziqdan iborat grafikka indikator diagramma deyiladi. 

 

 

Rasm. 9 Indikator diagrammasi 



 

 

 



Rasmda oddiy bir harakatli porshening taxminiy indikator diagramasi keltirilgan. 

av-chiziq so`rish holati 

P



- so`rish bosimi 



P

c

 - so`rish bosimi bu holatda atmosfera bosimidan past bo`ladi. 



 

Ya'ni so`rish va atmosfera bosimlarining farqi P

- P


c

 ta'sirida so`rish klapani ochiq 

holatda tutib turiladi. b nuqta chekka so`rish holatiga to`g`ri keladi. Bu holatdan boshlab, 

porshen  oldinga  qarab  yura  boshlaydi  va  bosim  orta  boshlaydi  natijada  so`rish  klapani 

yopiladi. Porshenning oldinga yurishi davomida (b

c

 - chiziq) bosim ortib borib, haydash 



bosimiga  tenglashadi. 

 

Shu  vaqitdan  boshlab  haydash  klapani  ochiladi  va  u  butun  haydash  jarayoni 



davomida (cd chizig`i) ochiq turadi. 

 

Shu davrda suyuqlik  P



xay

  bosim ostida haydash trubasiga kiradi . Porshening eng 

chekka haydash holati d nuqtaga to`g`ri kelib va haydash jarayoni tugaydi.   

 

Porshen orqaga harakat qila boshlashi bilan silindirdagi bosim kamayib,  haydash 



klapani  yopiladi.  Bosim  pasayib  borib  (dc  chizg`i)  P

co`r


  etganidan  so`ng  ya'ni  so`rish 

klapani ochilib, so`rish jarayoni boshlanadi.(a va c nuqtalardagi notekisliklar klapanlarn-

ing ochilish va yopilishi  bir tekisda emasligi)  


 

Indikator diagrammasidagi - abcd yopiq chiziq bilan chegaralangan yuzi porshen-

ning bir marta borib kelishida bajarilgan ishni ifodalaydi. 

 

L



P

L

P

P

A

xu

c

x



)

(



 

Bu yerda  



xu

i

ndikator bosim 

 

Porshening  suyuqlikka  bergan  "quvvati  indikator  quvvati  deyiladi  va 



quyidagi formula yordamida - aniqlanadi;   

c

krM

SLn

P

N

xu

u

/

60



 

 



Indikator quvvat foydali quvvat bilan quyidagicha bog`langan 

u

ф

u

N

N



 

Bu yerda 



u

 - indikator FIK 



 

Indikator diagramma yordamida nasosning qay holatda ishlayotganini va na-

sosning quvvatini aniqlashga yordam beradi. 

 

5-MA`RUZA. 



MA`RUZAGA OID MAVZULAR 

 

1. 


Rotorli nasoslar. 

2. 


Rotorli nasoslar tasnifi, umumiy xossalari va qo`llanilishi. 

3. 


Shesternali nasoslar tuzilishi va ishlatilishi. 

4. 


Radial porshenli nasoslar. 

5. 


Aksial porshenli nasoslar. 

6. 


Plastinkali (shiberli) nasoslar. 

 

MA`RUZAGA OID SAVOLLAR 



 

1. Rotorli nasoslar qaysi guruhga kiradi? 

2. Sarf miqdori qaysi formuladan topiladi? 

3. NSh - nimani bildiradi? 

4. Aksial porshenli nasos sarfini qanday boshqariladi? 

5. Rotorli nasoslarning afzalliklari? 

b. Aylanish sonini qanday boshqariladi? 

 

MAЪRUZAGA OID TAYaNCh SЎZLAR 



 

 

Rotorli nasos, oqim sarfi, napor, quvvat, NSh, aksial radial plastinka. 

 

 

 

Ishlatilgan adabiyotlar. 

 

1. 



K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar".  O`qituvchi 

1996 y.  



2. 

T.M.Bashta.  S.S.Rudnev.  B.B.Nekrasov.  "Gidravlika, gidromashini  i  gidro-

provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g. 

3. 


A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-

versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g. 

 

4. 


A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.  

5. 


Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y. 

 

Rotorli nasoslar 

 

Rotorli nasoslarning tasnifi , umumiy xossalari va qo`llanilishi 

 

 



Hajmiy rotorli nasoslar  - shesternyali, vintli, plastinkali (shiberli) va porshenli tur-

lariga  bo`linadi.  Hajmiy  rotorli  nasoslar  o`zgaruvchan  sarfli,  (sarfi  boshqariladigan)  va 

o`zgarmas sarfli (sarfi boshqarilmaydigan) bo`lish mumkin . 

 

Rotorli  nasoslar  har xil  bir  jinsli  suyuqliklarni  uzatishda  avtanom  urilma  sifatida, 



shuningdek,  gidroyuritmalar  tarkibida  suyuqlikning  harakatlantiruvchi  yoki  suyuqlikka 

kerakli energiya bosim beruvchi nasos  holida va harakatlanayotgan suyuqlik orqali o`zi 

harakat olib energiyasini boshqa mashinalarga urilmalarga uzatuvchi gidrodvigatellar tar-

zida ishlatilishi mumkin. 

 

Silindrlari umumiy blokka birlashtirilgan ko`p silindrli nasoslar rotorli – porshenli 



nasoslar  deyiladi.  Porshenni  harakatga  keltirish  usuliga  arab  aylanuvchi  va  qo`zg`almas 

blokli-rotorli-porshenli mashinalar mavjud. Silindrlar blok o`qiga nisbatan radial yoki ak-

sial joylashishi mumkin. Agar blokda silindrlar radial joylashgan bo`lsa - bu nasoslar radi-

al-porshenli deyiladi. Gidromashina blokida silindrlar, aksial joylashgan bo`lsa-aksial por-

shenli  nasoslar  bo`ladi.  Ko`pchilik  rotorli-porshenli  mashinalarning  xarakterli  tomoni 

shundaki, ularda so`ruvchi va uzatuvchi klaponlari yo`q. Bu xususiyat nasoslardan aylan-

ishlar sonining yuqori qiymatlarida foydalanish imkoniyatini beradi. 

 

Rotorli-porshenli  mashinalarda  krivoship-shatun  mexanizm  yo`k.  Bu  nasoslar 



gidrouzatmalarda, moy uzatishda ichki yonuv dvigatellarida yoqilg`i surkov moyi, stanok 

keskichlarda sovituvchi suyuqlik uzatishda ishlatiladi. Bu nasoslarning tuzilishi ishlatilishi 

haqida kengrok keyinroq, to`xtab o`tamiz. 

 

Shesternali nasoslar tuzilishi va xossalari 



 

 

Oddiy shesternali nasoslarning asosiy ish detallari ikkita bir xil shesternadan iborat 



(rasmga  qarang).  Ular  o`zaro  ilashgan  va  korpus  ichiga  joylashtirilgandir.  Yetaklovchi 

shesternali  va  etaklanuvchi  shesternadan  iborat.  Yetaklovchi-shesterna-harakatni 

dvigateldan oladi. Nasosda ikkita qopqoq bo`lib ularda yetaklovchi va yetaklanuvchi vali-

klar,  podshipnik  va  salniklar  bilan  ta'minlangan.  Nasosda  ikkita  teshik  bo`lib,  biri 

so`rishga ikkinchisi haydashga mo`ljallangan. Haydashga mo`ljallangan teshikcha teskari 

tomonda (tishlar birikayotgan tomonda) bo`ladi. So`rish teshigi esa shesternya tishchalari 

o`zaro ajralayotgan tomonda bo`ladi. 


 

Rasm 10.  Shesternali nasos. 

 

Ishlash prinsipi quyidagicha. 

 

 

Shesternalar  aylanayotganda  tishlar  so`rish  bo`shlig`i  (c)  da  bir-biridan  uzoq-



lashadi. Natijada tishlar orasidagi chuqurchalarda suyuqlik katta tezlikda olib ketilishi sab-

abli so`rish bo`shlig`ida siyraklanish ro`y beradi va so`rish teshigi ichiga suyuqlik keladi. 

Tishlar o`zaro birikkan paytida haydash bo`shlig`i (X) siqib chiqariladi, natijada haydash 

bo`shlig`ida bosim ortib, suyuqlik tarmoqga uzatiladi. 

 

Shesternali  nasoslar  hosil  qilgan  bosimga  qarab  past  (10  kg/sm



2

)  o`rtacha  (30 

kg/sm

2

) va  yuqori (100 kg/sm



2

) bosimi bo`ladi. 

 

Past  bosimli  nasoslar  mashinalarning  sovitish  moylash  sistemalarida  o`llaniladi. 



O`rtacha bosimlari kuch organlariga harakatni tez uzatish kerak bo`ladigan stanoklarning 

gidrouzatmalarida (Maslan: parmalash, jilvirlash stanoklarida) ishlatiladi. Yuqori bosimli 

nasoslar stanoklarning ichki organiga katta kuch uzatish lozim bo`lgan gidrouzatmalarda 

o`llaniladi. 

 

Plastinkali  nasoslar  moy  va  boshqa  suyuqliklarni  uzatishda  ishlatiladi.  Plastinkali 



nasoslardan benzonasos sifatida, metal kesuvchi stanoklarda, aviasiyada  ham foydalani-

ladi. 


Radial-porshenli nasoslar 

 

Silindrlari  umumiy  blokka  birlashtirilgan  ko`p  silindrli  nasoslar  rotorli-porshenli 



nasoslar  degan  edik.  Porshenni  harakatga  keltirish  usuliga  qarab  aylanuvchi  va 

ko`zg`almas  blokli-rotorli-porshenli  mashinalar  mavjud.  Agar  silindrlar  blok  o`qiga nis-

batan radial joylashgan bo`lsa, radial porshenli agar aksial joylashgan bo`lsa, aksial-por-

shenli deb yuritiladi.  

 

Radial-porshenli nasos rotor 2, doiraviy yunaltirgich 4, stator 1 va porshenchalar 3 



dan iborat. Rotor ko`zg`almas o`k 5 atrofida aylanadi. Porshenchalar ilgarilanma qaytam 

harakat qilib, o`z silindrlaridan chiqib prujina yordamida yunaltiruvchi 4-ga tomon qattiq 



itariladi. Teshik 6-dan suyuqlik bilan to`ldiriladi, silindrning ish hajmi kichraygan paytda 

teshikdan suyuqlik haydab chiqariladi. 

 

Radial-porshenli nasoslarda ish xajmi 



lZ

d

q

2

4



2



 

Bu yerda 

4

2

d



 - porshenning yuzi 2l - porshenning yo`li(– ekss`entrisitet, Z-por-

shenlar soni)/ So`rish 

9

.



0

7

.



0

60

4



2

2









x

n

Z

D

l

Q

x



 

 



Radial-porshenli nasoslar 200 at.dan 1000 at.gacha bosim hosil qila oladi. 

 

Bu  nasos  gidrouzatmalarda,  ichki  dvigatellarga  yoqilg`i,  surkab  moyi, 



suyuqlik uzatishda ishlatiladi. 


Yüklə 1,1 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin