4-MA`RUZA.
MA`RUZAGA OID MAVZULAR
1.
Iajmiy nasoslar.
2.
Porshenli nasoslarnnng tuzilishi.
3.
Porshenli nasoslarning umumiy parametrlari.
4.
Indikator diagrammasi.
5.
Porshenli nasoslarda tshl?inlanish.
MA`RUZAGA OID TAYaNCh SO`ZLAR
Porshenli nasos, oqim sarfi, napor, quvvat, indikator diagrammasi, to`lqinlanish
koeffisenti, porshenli nasosda silindrlar soni.
MA`RUZAGA OID SAVOLLAR
1.
Porshenli nasos nima?
2.
Porshenli nasos turlari?
3.
Sarf nima?
4.
Quvvat nima?
5.
Napor nima?
6.
To`lqinlanish koeffisienti nimani ko`rsatadi?
7.
Indikator diagrammasi nimani ko`rsatadi?
Ishlatilgan adabiyotlar.
1.
K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar". O`qituvchi
1996 y.
2.
T.M.Bashta. S.S.Rudnev. B.B.Nekrasov. "Gidravlika, gidromashini i gidro-
provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g.
3.
A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-
versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g.
4.
A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.
5.
Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y.
Hajmiy nasoslar
Hajmiy nasoslar to`g`risida umumiy tushunchalar.
Hajmiy nasoslar suyuqlikning ma'lum bir hajmini ajratib olib, unga kuch ta'sir qi-
lish yo`li bilan harakatga keltiriladi.
Hajmiy nasoslar ikki katta guruhga bo`linib, ular porshenli va rotorli nasolar
deyiladi. Bular ya'ni, bir qancha kichik guruichalarga bo`linadi.
Hajmiy nasoslarning energiyasining nuqtaiy nazardan qaraganimizda, ajratib olin-
gan hajmdagi suyuqlikning potensial energiyasini oshirib beradi. Bu potensial ener-
giyadan ikki xil usulda foydalanish mumkin: suyuqlikning yuqoriga ko`tarish yoki truba-
da oqizish; foydali ish bajarish yoki ikkinchi mexanizmni harakatga keltirish. Birinchi
holda suyuqlikda energiya suyuqlikka energiya berayotgan mexanizm nasos sifatida ish-
lasa, ikkinchi holda gidrouzatma sifatida ishlaydi
Porshenli nasoslarning tuzilishi.
Rasm 8.Porshenli nasosning sxemasi
Rasmda porshenli nasosning sodda sxemasi keltirilgan. Bunda porshen, 3 tarkibi-
da shtok 2 bo`lgan krivoship shatun 1yordamida harakat qiladi. Bu nasosda suyuqlikning
so`rilishi va xaydashini porshen silindrda ilgarilama - qaytma harakatiga asoslangan.
Porshen silindr ichida qaytma (oraga) harakat qilganda uning oldidagi ish – bo`lmasining
hajmi-ortib, siyraklanish hosil bo`ladi. Bu siyraklanish ma'lum chegaraga yetganida ish
bo`lmasidagi bosim bilan tirgak klapan 7 ochiladi ostidagi xrapovikda bo`lgan bosim
orasidagi farq so`rish klapani 4 ni ochadi va suyuqlik so`rish trubasi 6 orqali ish
bo`lmasiga kiradi. So`rish jarayoni porshen o`zining eng chekka so`rish chegarasiga yet-
guncha davom etadi. Bunda so`rish trubasidagi siyraklanish so`rish klapani oldiga joy-
lashtirilgan vakummetr yordamida o`lchanadi. Ta'minlovchi idishdagi suyuqlik sathidan
nasos silindirining eng yuqori sathigacha bo`lgan balandlik so`rish balandligi h
c
deyiladi.
Nasosni ishga tushurganimizda u avval so`rish trubasidagi havoni tortadi va
suyuqlik so`rish trubasiga ko`tariladi. Nasos biroz vaqt ishlagandan so`ng so`rish trubasi
va silindirdagi havo haydab chiqarilib, suyuqlik silindrni to`ldiradi.
Porshen ilgarilama (oldinga) harakat qilganda ish bo`lmasida bosim ortib, so`rish
klapani yopiladi. Bo`lmadagi bosim ortishida davom etib haydashga yetarli bosim P
xaydash
ga yetganida haydash klapani ochilib, suyuqlik haydash trubasi 9 ga o`taboshlaydi
Suyuqlikning haydash porshen eng chekka haydash chegarasiga yetguncha davom etadi.
Rasmga qarang h
xayd
silindrdagi yuqori sathi bilan suyuqlik ko`tarilgan eng yuqori
sathilarining farqi haydash balandligi deyiladi.
So`rish balandligi bilan iaydash balandligining yig`indisi to`lik statik bosimdan ibo-
rat ya'ni
H
ct
=h
co`rish
+h
haydash
Porshenli nasoslar yuqori bosim kerak bo`lgandagina ishlatiladi. Amalda ko`p hol-
larda porshenli nasoslar markazdan qochma nasoslarni siqib chiqaradi. Hajmiy gidrouzat-
malar tarkibida ishlayotgan nasoslar asosan porshenli nasoslar turiga kiradi. Porshenli na-
soslarning ustunligi foydali ish koeffisenti yuqoriligidir. Porshenli nsoslarning markazdan
qochma nasoslarga taqqoslagandagi asosiy kamchiligi ularning kattaligi, qiymatga
tushushi , ishlatishning murakkabligidir.
Porshenli nasoslarda xam markazdan qochma nasoslar kabi, energiyaning yo`qoti-
lishi mavjud bo`lib, u mexanik va gidrodinamik qarshiliklarni yengishga sarf bo`ladi. Bu-
lardan biri hajmiy yo`qotish bo`lib, unga nazariy sarf bilan haqiqiy sarfning teng emasligi
sababdir. Oddiy harakatli porshenning nazariy sarfi.
60
n
SL
Q
H
Bu yerda S-porshening yuzi
L - porshening yo`li
n - aylanishlar soni
Porshenning bir marta borib kelishida iajmi V=SL ga teng, lekin SL hajmli su-
yuqlikning hammasi haydash trubasiga tushmaydi.
Suyuqlikning bir qismi porshen bilan silindir devori orasidagi tirqish orqali va
salnikdagi tig`izlagichning kamchiligi sababli tashkariga siqib ўtadi. Haydash davri
boshlaganida so`rish klapanining bir onda yopilmasligi natijasida ham juda oz mikdo-
rdagi suyuqlik orqaga kaytishga ulguradi. Xuddi shu narsa iaydash klapanida ham sarf
bo`ladi. Natijada haqiqiy sarf nazariy sarfdan farq qiladi. haqiqiy sarfning nazariy
sarfga nisbati hajmiy foydali ish koeffisienti deyiladi va haqiqiy sarfning nazariy sarf
QH ga nisbati bilan η
Q
aniqlanadi.
99
,
0
;
85
,
0
Q
назарий
хакикий
Q
Q
Q
chegarada o`zgaradi.
Nasosning suyuqlikni ko`tarish uchun sarflanayotgan energiyasi uning haydash
trubasida hosil qilgan bosimi h
xay
- bilan belgilanadi. Bu bosim so`rish bosimi
c
сўр
P
h
nasosdagi va haydash trubasidagi gidravlik qarshiliklarni yengishga sarf
bo`lgan bosimlar yigindisi H
H
+H
m
orqali quyidagicha aniqlanadi.
т
Н
сўр
хай
Н
Н
Р
P
H
Bu yerda Н
Н
va Н
m
lar ishqalanish va mahaliy qarshiliklarni hisoblash formulalari
yordamida aniqlanadi. Nasosning foydali bosimi Н ga trubalardagi gidravlik
qarshilik kirmaydi.
H
c
х
фой
H
h
р
H
Vakummetr va manometrlar ko`rsatuvidan aniqlangan indikator bosim
хай
сўр
u
P
P
H
ga teng.
Manometrik bosim Н
x
=Н
m
degan tushunchani kiritamiz. U holda nasos uril-
masidagi yo`qotishlarni gidravlik FIK
ин
M
r
H
H
va qurilmaning FIK orqali ifodalanadi.
Н
Н
фой
к
Nasosning suyuqlikni ko`tarish uchun sarflangan foydali quvvati
м
ф
фой
H
Q
N
ni topsak, u holda indikator FIKni quyidagicha ifodalash mumkin
u
ф
и
N
N
N
f
,N
in
- nisbatidan quyidagi kelib chiqadi.
r
Q
u
H
м
ф
и
ф
и
H
Q
H
Q
N
N
Indikator quvvatning porshenga berilgan uvvat N
p
ga nisbati FIK dan iborat
M
P
H
N
N
Bundan foydalanib, nasosning to`liq foydali ish koeffisientni topish mum-
kin.
M
u
о
и
и
ф
р
ф
N
N
N
N
N
N
Bundan ko`rinib turibdiki, nasosning to`liq FIK hajmiy, gidravlik va mexan-
ik FIKlarning kupaytmasiga teng ekan.
м
Г
а
Demak nasos olgan to`liq quvvat qo`yidagi formulalar bilan aniqlanadi.
kBT
H
Q
N
k
o
H
Q
N
kBT
H
Q
N
M
H
M
H
M
H
1000
;
.
75
;
102
Nasos ishlab turganida dvigatelning sarflagan quvvati nasos foydalangan
quvvat bilan quyidagicha bog`langan bo`ladi:
иш
дв
N
N
Bu yerda ά=1,1 1,2 quvvatning zapas koeffisienti
η
ish
- bosharuvchi zvenodagi ishqalanish kuchlarini belgilovchi FIK.
Indikator diagramma
Indikator diagramma ishlab turgan nasos silindriga o`rnatilgan va maxsus
indikator deb ataluvchi asbob yordamida chizib oladigan grafikdir.
Porshenli nasosning silindridagi absolyut bosimning porshenining yurishiga
yoki ish bo`lmasining hajmining o`zgarishiga bog`liqligini ko`rsatuvchi yopiq
chiziqdan iborat grafikka indikator diagramma deyiladi.
Rasm. 9 Indikator diagrammasi
Rasmda oddiy bir harakatli porshening taxminiy indikator diagramasi keltirilgan.
av-chiziq so`rish holati
P
c
- so`rish bosimi
P
c
- so`rish bosimi bu holatda atmosfera bosimidan past bo`ladi.
Ya'ni so`rish va atmosfera bosimlarining farqi P
a
- P
c
ta'sirida so`rish klapani ochiq
holatda tutib turiladi. b nuqta chekka so`rish holatiga to`g`ri keladi. Bu holatdan boshlab,
porshen oldinga qarab yura boshlaydi va bosim orta boshlaydi natijada so`rish klapani
yopiladi. Porshenning oldinga yurishi davomida (b
c
- chiziq) bosim ortib borib, haydash
bosimiga tenglashadi.
Shu vaqitdan boshlab haydash klapani ochiladi va u butun haydash jarayoni
davomida (cd chizig`i) ochiq turadi.
Shu davrda suyuqlik P
xay
bosim ostida haydash trubasiga kiradi . Porshening eng
chekka haydash holati d nuqtaga to`g`ri kelib va haydash jarayoni tugaydi.
Porshen orqaga harakat qila boshlashi bilan silindirdagi bosim kamayib, haydash
klapani yopiladi. Bosim pasayib borib (dc chizg`i) P
co`r
etganidan so`ng ya'ni so`rish
klapani ochilib, so`rish jarayoni boshlanadi.(a va c nuqtalardagi notekisliklar klapanlarn-
ing ochilish va yopilishi bir tekisda emasligi)
Indikator diagrammasidagi - abcd yopiq chiziq bilan chegaralangan yuzi porshen-
ning bir marta borib kelishida bajarilgan ishni ifodalaydi.
L
P
L
P
P
A
xu
c
x
)
(
Bu yerda
xu
P i
ndikator bosim
Porshening suyuqlikka bergan "quvvati indikator quvvati deyiladi va
quyidagi formula yordamida - aniqlanadi;
c
krM
SLn
P
N
xu
u
/
60
Indikator quvvat foydali quvvat bilan quyidagicha bog`langan
u
ф
u
N
N
Bu yerda
u
- indikator FIK
Indikator diagramma yordamida nasosning qay holatda ishlayotganini va na-
sosning quvvatini aniqlashga yordam beradi.
5-MA`RUZA.
MA`RUZAGA OID MAVZULAR
1.
Rotorli nasoslar.
2.
Rotorli nasoslar tasnifi, umumiy xossalari va qo`llanilishi.
3.
Shesternali nasoslar tuzilishi va ishlatilishi.
4.
Radial porshenli nasoslar.
5.
Aksial porshenli nasoslar.
6.
Plastinkali (shiberli) nasoslar.
MA`RUZAGA OID SAVOLLAR
1. Rotorli nasoslar qaysi guruhga kiradi?
2. Sarf miqdori qaysi formuladan topiladi?
3. NSh - nimani bildiradi?
4. Aksial porshenli nasos sarfini qanday boshqariladi?
5. Rotorli nasoslarning afzalliklari?
b. Aylanish sonini qanday boshqariladi?
MAЪRUZAGA OID TAYaNCh SЎZLAR
Rotorli nasos, oqim sarfi, napor, quvvat, NSh, aksial radial plastinka.
Ishlatilgan adabiyotlar.
1.
K.Sh.Latipov. "Gidravlika, gidromashinalar va gidroyuritmalar". O`qituvchi
1996 y.
2.
T.M.Bashta. S.S.Rudnev. B.B.Nekrasov. "Gidravlika, gidromashini i gidro-
provoldi" izd-vo "Mashinostroenie", 1982 g.
3.
A.A.Ug`inchus. "Gidravlika, gidravlicheskie mashini". Xarkovskiy. Gosuni-
versitet im.A.M.Gorkogo. 1987g.
4.
A.A.Uchinchus Ye.A.Chuchaeva. Gidravlika g. Leningrad. 1971 g.
5.
Gidravlika asoslari. O`quv-uslubiy qo`llanma. TAYI 1999 y.
Rotorli nasoslar
Rotorli nasoslarning tasnifi , umumiy xossalari va qo`llanilishi
Hajmiy rotorli nasoslar - shesternyali, vintli, plastinkali (shiberli) va porshenli tur-
lariga bo`linadi. Hajmiy rotorli nasoslar o`zgaruvchan sarfli, (sarfi boshqariladigan) va
o`zgarmas sarfli (sarfi boshqarilmaydigan) bo`lish mumkin .
Rotorli nasoslar har xil bir jinsli suyuqliklarni uzatishda avtanom urilma sifatida,
shuningdek, gidroyuritmalar tarkibida suyuqlikning harakatlantiruvchi yoki suyuqlikka
kerakli energiya bosim beruvchi nasos holida va harakatlanayotgan suyuqlik orqali o`zi
harakat olib energiyasini boshqa mashinalarga urilmalarga uzatuvchi gidrodvigatellar tar-
zida ishlatilishi mumkin.
Silindrlari umumiy blokka birlashtirilgan ko`p silindrli nasoslar rotorli – porshenli
nasoslar deyiladi. Porshenni harakatga keltirish usuliga arab aylanuvchi va qo`zg`almas
blokli-rotorli-porshenli mashinalar mavjud. Silindrlar blok o`qiga nisbatan radial yoki ak-
sial joylashishi mumkin. Agar blokda silindrlar radial joylashgan bo`lsa - bu nasoslar radi-
al-porshenli deyiladi. Gidromashina blokida silindrlar, aksial joylashgan bo`lsa-aksial por-
shenli nasoslar bo`ladi. Ko`pchilik rotorli-porshenli mashinalarning xarakterli tomoni
shundaki, ularda so`ruvchi va uzatuvchi klaponlari yo`q. Bu xususiyat nasoslardan aylan-
ishlar sonining yuqori qiymatlarida foydalanish imkoniyatini beradi.
Rotorli-porshenli mashinalarda krivoship-shatun mexanizm yo`k. Bu nasoslar
gidrouzatmalarda, moy uzatishda ichki yonuv dvigatellarida yoqilg`i surkov moyi, stanok
keskichlarda sovituvchi suyuqlik uzatishda ishlatiladi. Bu nasoslarning tuzilishi ishlatilishi
haqida kengrok keyinroq, to`xtab o`tamiz.
Shesternali nasoslar tuzilishi va xossalari
Oddiy shesternali nasoslarning asosiy ish detallari ikkita bir xil shesternadan iborat
(rasmga qarang). Ular o`zaro ilashgan va korpus ichiga joylashtirilgandir. Yetaklovchi
shesternali va etaklanuvchi shesternadan iborat. Yetaklovchi-shesterna-harakatni
dvigateldan oladi. Nasosda ikkita qopqoq bo`lib ularda yetaklovchi va yetaklanuvchi vali-
klar, podshipnik va salniklar bilan ta'minlangan. Nasosda ikkita teshik bo`lib, biri
so`rishga ikkinchisi haydashga mo`ljallangan. Haydashga mo`ljallangan teshikcha teskari
tomonda (tishlar birikayotgan tomonda) bo`ladi. So`rish teshigi esa shesternya tishchalari
o`zaro ajralayotgan tomonda bo`ladi.
Rasm 10. Shesternali nasos.
Ishlash prinsipi quyidagicha.
Shesternalar aylanayotganda tishlar so`rish bo`shlig`i (c) da bir-biridan uzoq-
lashadi. Natijada tishlar orasidagi chuqurchalarda suyuqlik katta tezlikda olib ketilishi sab-
abli so`rish bo`shlig`ida siyraklanish ro`y beradi va so`rish teshigi ichiga suyuqlik keladi.
Tishlar o`zaro birikkan paytida haydash bo`shlig`i (X) siqib chiqariladi, natijada haydash
bo`shlig`ida bosim ortib, suyuqlik tarmoqga uzatiladi.
Shesternali nasoslar hosil qilgan bosimga qarab past (10 kg/sm
2
) o`rtacha (30
kg/sm
2
) va yuqori (100 kg/sm
2
) bosimi bo`ladi.
Past bosimli nasoslar mashinalarning sovitish moylash sistemalarida o`llaniladi.
O`rtacha bosimlari kuch organlariga harakatni tez uzatish kerak bo`ladigan stanoklarning
gidrouzatmalarida (Maslan: parmalash, jilvirlash stanoklarida) ishlatiladi. Yuqori bosimli
nasoslar stanoklarning ichki organiga katta kuch uzatish lozim bo`lgan gidrouzatmalarda
o`llaniladi.
Plastinkali nasoslar moy va boshqa suyuqliklarni uzatishda ishlatiladi. Plastinkali
nasoslardan benzonasos sifatida, metal kesuvchi stanoklarda, aviasiyada ham foydalani-
ladi.
Radial-porshenli nasoslar
Silindrlari umumiy blokka birlashtirilgan ko`p silindrli nasoslar rotorli-porshenli
nasoslar degan edik. Porshenni harakatga keltirish usuliga qarab aylanuvchi va
ko`zg`almas blokli-rotorli-porshenli mashinalar mavjud. Agar silindrlar blok o`qiga nis-
batan radial joylashgan bo`lsa, radial porshenli agar aksial joylashgan bo`lsa, aksial-por-
shenli deb yuritiladi.
Radial-porshenli nasos rotor 2, doiraviy yunaltirgich 4, stator 1 va porshenchalar 3
dan iborat. Rotor ko`zg`almas o`k 5 atrofida aylanadi. Porshenchalar ilgarilanma qaytam
harakat qilib, o`z silindrlaridan chiqib prujina yordamida yunaltiruvchi 4-ga tomon qattiq
itariladi. Teshik 6-dan suyuqlik bilan to`ldiriladi, silindrning ish hajmi kichraygan paytda
teshikdan suyuqlik haydab chiqariladi.
Radial-porshenli nasoslarda ish xajmi
lZ
d
q
2
4
2
Bu yerda
4
2
d
- porshenning yuzi 2l - porshenning yo`li(l – ekss`entrisitet, Z-por-
shenlar soni)/ So`rish
9
.
0
7
.
0
60
4
2
2
x
n
Z
D
l
Q
x
Radial-porshenli nasoslar 200 at.dan 1000 at.gacha bosim hosil qila oladi.
Bu nasos gidrouzatmalarda, ichki dvigatellarga yoqilg`i, surkab moyi,
suyuqlik uzatishda ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: |