O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

 
Moliyaviy instrumenlar tasnifi 
Zamonaviy moliya bozori moliyaviy instrumentlarning turli hillari bilan 
mujassamlashgan bo‗lib, ularni bir necha belgilar asosida tasniflashni taqozo etadi.
Muomalaga chiqarilishi maqsadi – to‗lov va pul aylanmasi (oboroti) 
uzluksizligini ta‘minlash, investitsiyalarni jalb qilish va ular bo‗yicha daromad olish 
bo‗yicha, mos ravishda: kredit-pul siyosatini amalga oshirishning qarz 
munosabatlarini mujassamlashtiruvchi moliyaviy instrumentlar (davlat va bank 
instrumentlari), qarz (davlat va korporativ maqsadda) va ulush (korporativ maqsadda) 
munosabatlarini ifodalovchi investitsion moliyaviy instrumentlar.
Moliya bozorining u yoki bu segmenti bo‗yicha: pul, kredit, valyuta, sug‗urta, 
lotareya o‗yinlari, qimmatli qog‗ozlar (fond, kapital) bozorlari instrumentlari.

---

28 
Bazisiga ko‗ra: pul, valyuta, sug‗urta, tovar (jumladan hom ashyo), ko‗chmas 
mulk, indeks, foiz stavka (kelajakdagi daromad), qimmatli qog‗oz bazisli moliyaviy 
instrumentlar.
Iqtisodiyotning u yoki bu subyektiga ko‗ra: davlat boshqaruvi va hokimiyatlari, 
banklar-kredit muassasalari, sug‗urta tashkilotlari, birjalar, nomoliya tashkilotlari 
(korporativ) instrumentlari.
Chiqarilish muddati bo‗yicha: qisqa, o‗rta va uzoq muddatli moliyaviy 
instrumentlar.
Milliyligi bo‗yicha: milliy, xorijiy va xalqaro moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy mazmuni bo‗yicha: qarz va ulush munosabatlarini hamda 
hosilaviy bo‗lgan (bazis, muddat, huquq va majburiyatlarni mujassam-lashiruvchi) 
moliyaviy instrumentlar.
Iqtisodiy-huquqiy hossalariga ko‗ra ikki guruhga ajratish mumkin: bazaviy va 
bazisli moliyaviy instrumentlar. Bazaviy instrumentlarga ulush va qarz 
munosabatlarini o‗zida mujassamlashtiruvchi emissiyalanuvchi (derivativlardan 
tashqari) va emissiyalanmaydigan qog‗ozlar kiradi. Bazislilariga esa derivativlar 
(hosilaviy qimmatli qog‗ozlar) kiradi.
Chiqarilish va muomala chegarasi bo‗yicha: alohida mamlakat, region va 
xalqaro miqyosda chiqariluvchi va muomalada bo‗luvchi moliyaviy instrumentlar.
Shaxslarga nisbatan cheklanishlar bo‗yicha: barchaga va cheklangan 
shaxslarga sotiladigan moliyaviy instrumentlar. 
Shakli bo‗yicha: maxsus blanklar ko‗rinishida va elektron hisoblarda 
(schyotlarda) yuritiluvchi moliyaviy instrumentlar.
Vazifalari bo‗yicha: subyektlarning ichki va tashqi iqtisodiy maqsad-
manfaatlarini qoniqtiruvchi moliyaviy instrumentlar.
Funksiyasi bo‗yicha: investitsion instrumentlar (qimmatli qog‗ozlar), 
banklarning moliyalashtirish instrumentlari (kredit, depozit, seleng, plastik 
kartochkalar, cheklar va h.k.), riskni moliyalashtirish instrumentlari (sug‗urta 
polislari), to‗lov instrumentlari (milliy va xorijiy valyuta, xalqaro valyuta, 
kvazivalyuta (psevdovalyuta), birja kotrovkasiga ega bo‗lgan valyuta sifatida 

---

29 
o‗tuvchi oltin, platina, kumush, kamyob elementlar, qimmatbaho toshlar va h.k.), 
tovar taqsimlovchi instrumentlar (tovar varranti, konosament, ombor guvohnomasi va 
shu kabilar), garov qog‗ozlari, lotoreyalar.
Ro‗yxatdan o‗tkazilishi bo‗yicha: emissiyalanuvchi (aksiya, obligatsiya, 
derivativlar) va emissiyalanmaydigan (bank sertifikatlari, cheklar, xususiylashtirish 
jarayonida qo‗llaniladigan vaucher va kuponlar, veksellar, ombor guvohnomalari, 
konosament, garov qog‗ozlari va h.k.) instrumentlar.
Muomalaga chiqaruvchining tashkiliy-huquqiy shakliga ko‗ra: davlat, 
munitsipal va korporativ moliyaviy instrumentlar.
Egalik huquqini belgilash bo‗yicha: taqdim etuvchiga, egasini ismi yozilgan, 
orderli moliyaviy instrumentlar.
Daromad turlariga ko‗ra: dividend beruvchi, belgilangan va suzuvchi foiz 
stavkali, kuponsiz (diskontli), yutuqli moliyaviy instrumentlar.
To‗lov muddati bo‗yicha: spot va muddatli bozor instrumentlari.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, moliyaviy instrumentlar vaqt (jumladan, hayot 
tsikli), fazoviy (muhit) va bozor xarakteristikalari bo‗yicha tavsiflash mumkinligini 
ko‗rish mumkin.
Moliyaviy instrumentlarning fundamental hossalari ularning parametrlari (sifat 
ko‗rsatkichlari) orqali ifodalanadi.
Keltirilgan tasnif hohishga va moliya bozorining hususiyatlariga ko‗ra 
kengaytirilishi mumkin.