4. O„zbekiston moliya bozorining modeli
O‗zbekistonning moliya bozori mamlakatda jadal sur‘atlarda keng ko‗lamli va
bosqichma-bosqich amalga oshiralayotgan islohatlarning mahsuli sifatida namoyon
bo‗lgan reallik hisoblanib, o‗zining takomillashish va rivojlanish yo‗liga ega. Uni
rivojlanishi qonuniyatlari va hususiyatlari o‗tish davriga mansub bo‗lgan
O‗zbekistonning tanlagan rivojlanish mode-liga asoslangan. Hozirda har qanday
o‗tish iqtisodiyotiga mansub mamlakat-lar singari O‗zbekiston uchun asosiy
muammolar – ishlab chiqarishni modernizatsiyalashtirish, investitsiyalarni jalab
qilish va industrial o‗sishni ta‘minlashdir
12
. Bu muammolarni yechishda milliy
moliya bozorining roli va funksiyalari katta ahamiyatga ega. Chunki, jahon
amaliyotidan ma‘lumki, aynan moliya bozori milliy iqtisodiyotning xalqaro miqyosda
raqobatbardoshligi, xavfsizligi va barqarorligini ta‘minlash uchun investitsiyalarni
jalb qilish, real sektorni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda va umuman
iqtisodiyotda o‗sishni rag‗batlantirish maqsadida moliyaviy resurslarni jalb qilishning
samarali mexanizmidir.
12
―Ишлаб чиқаришни модернизациялаштириш, техник ва технологик қайта жиҳозлаштиришни
рағбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикаси Президенти
Фармони, 2007 йил 14 март, №УП-114; ―Қимматли қоғозлар бозорини янада ривожлантириш чора-
тадбирлари тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикаси Президенти Қарори, 2006 йил 27 сентябр, №ПП-
475.
54
Aytish joizki, moliya bozorining ochiqligi, jalbdorligigi, barqarorligi, umuman
yuqori darajada tashkillashganligi va rivojlanganligi milliy iqtisodiyotning xalqaro
miqyosda
raqobatbardoshiligi
va
samaradorliligini
ifodalaydi.
Barcha
mamlakatlarning shunday hossalarga ega bo‗lgan moliya bozorlari investitsiyalar
maqsadida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash va savdo faolligini ta‘minlash
imkoniyatiga ega bo‗lish uchun o‗zaro raqobatlashadilar. Bunday raqobatda
O‗zbekiston moliya bozorining hozircha kichik bo‗lsada ham o‗ziga xos o‗rni bor
bo‗lib, bosqichma-bosqich jahon moliya bozorlarini erishgan hossalari darajasi tomon
takomillashib va rivojlanib bormoqda. Tabiiyki, ko‗pchilik rivojlanayotgan (o‗tish
iqtisodiyotiga mansub) mamlakatlarning moliya bozorlari ham O‗zbekiston singari
investitsiyalar maqsadida moliya resurslari uchun kuchli raqobat sharoitlarini
boshidan kechirmoqda.
O‗zbekistonda moliya bozori modeli aralash (gibrid, qo‗shma) modelga
mansub bo‗lib, o‗zida anglo-sakson, kontinental va Yapon modellari elementlarini
ma‘lum darajada mujassamlashtirgan (3.3 paranrafga qaralsin). Uning hususiyati
shundaki, unda hozircha na banklarning, na moliya institutlarining (investitsiya
institutlari, sug‗urta tashkilotlari, fondlar), na institutsional investorlarning, na mayda
chakana investorlarning alohida ustunligi kuzatilmaydi. Alohida segmentlarga (pul,
valyutalar, korporativ va davlat qimmatli qog‗ozlari, sug‗urta instrumentlari, kredit
va banklarning boshqa instrumentlari bozorlariga) ega bo‗lib, ular hozirda bir-biri
bilan to‗liq bog‗liq emas va har biri turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida
tartiblashtiriladi (muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi). Bunday organlarga
Makaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat mulkini boshqarish Qo‗mitasi huzuridagi
qimmatli qog‗ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi
kiradi. Moliya bozorida antimonopol siyosatni ko‗rsatib o‗tilgan organlar bilan
birgalikda monopoliyadan chiqarish, raqobatni rivojlantirish va tadbirkorlikni
qo‗llab-quvvatlash Davlat Qo‗mitasi amalga oshiradi.
Hozirda O‗zbekiston moliya bozorining infratuzilmasi ma‘lum darajada
shakllanganligi va unda turli moliyaviy instrumentlar mavjudligi, iqtisodiyotda
muhim, lekin muammoli ahamiyatga ega ekanligi bilan ajratib turadi. Uning
55
muammosi shundan iboratki, hozircha O‗zbekiston uchun yuqorida keltirilgan
muammolarni hal qilishda faolligi kam sezilmoqda. Bunga sabab, uning rivojlanishi
hozircha 3.1 paragrafda keltirilgan indikatorlar mezonining ijobiy miqdoriy
ko‗rsatkichlariga to‗liq erishmaganida. Chunki moliya bozori qatnashchilarining
faolligi sust, muomaladagi moliyaviy instrumentlarining turi kam, riskliligi va
volatillik darajasi baland, kapitalizatsiyasi va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti
sekin, tartiblashtirish mexanizmi takomil emas va h.k. Bular-ning barchasi
vaqtinchalik holat bo‗lib, kelajakda boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarning moliya
bozorlari singari raqobatbardoshlik darajasiga erishishi muqarrar.
Hozirda (2007-yilning boshi holatiga ko‗ra) moliya bozorining operatsion
tuzilmasida uch yuzdan ziyod investitsiya institutlari, beshta birja (Respublika
Valyuta Birjasi, ―Toshkent‖ Respublika Fond Birjasi, Respublika tovar-hom ashyo
Birjasi, Respublika ko‗chmas mulk Birjasi, Agrosanoat Birjasi), ikkita birjadan
tashqari elektron savdo tizimi (Banklararo savdo tizimi, ―Elsis-savdo‖ elektron savdo
tizimi), ikki mingdan ortiq aksiyadorlik jamiyati, 28 tijorat banki (ulardan 12-tasi
aralash mulkchilik shakligaga asoslangan banklar, 10-tasi xususiy bank, 5-tasi xorijiy
kapital ishtirokidagi bank, 3-tasi davlat banki), 25-dan ziyod kredit ittifoqlari, 25-dan
ziyod sug‗urta tashkilotlari, budjetdan tashqari fondlar (bandlik, pensiya, yo‗l,
fermerlar fondari va h.k.), 1,1 milliondan ziyod aksiyador bo‗lgan ichki va xorijiy
investorlar (ulardan 1,0 jismoniy shaxslar), budjetdan tashqari fondlar, banklar, kredit
ittifoqlari va sug‗urta tashkilotlarining ko‗p millionli mijozlari faoliyat ko‗rsatmoqda.
Bunda aksiyadorlik jamiyatlarining jami ustav fondi tahminan 3,0 trln. so‗mni tashkil
etib, unga mos ravishda taxminan 3,0 mlrd. donaga yaqin aksiyalar chiqarilgan.
Aksiyadorlik jamiyatlarida, ko‗pchilik rivojlanayotgan mamlakatlarda singari,
aksiyalarning katta paketlari egalari tashkil etgan, natijada anglo-sakson modelidan,
ya‘ni “Shareholder capitalism” (aksiyadorlar kapitalizmi), farqli ― stakeholder
capitalism” (―kontrol paket egalari‖ kapitalizmi) holati yuzaga kelgan. Ularda
korporativ boshqaruv mexanizmi germancha (ikki pog‗onali, insayderlar) modelga
asoslangan.Kompaniyalar va banklarda emission, foizli daromadlar va investitsion
siyosatlarida nomutanosibliklarni kuzatish mumkin. Banklar, kompaniyalar va
56
sug‗urta tashkilotlarining moliyaviy holati qoniqarli va barqaror emas, risklilik
darajasi yuqori.
Qimmatli qog‗ozlar bozorida hozircha muddatli instrumentlar (derivativlar),
munitsipal, ipoteka va boshqa turdagi tijorat qog‗ozlari (jumladan veksellar)
segmentlari to‗liq shakllanmagan. Davlat qimmatli qog‗ozlari muomalasi Respublika
Valyuta birjasida amalga oshiriladi. Pul, valyuta va banklararo kreditlar bozorlari
banklar sektorida faoliyat ko‗rsatadi.
Qimmatli qog‗ozlar bozori hajmining YaIMga nisbati (kapitalizatsiya sur‘ati)
kichik bo‗lib (1-3 foiz oralig‗ida), uning darajasi yalpi ichki investitsiyalar hajmidan
ancha kam (tahminan 15-17 barobarga). Real sektorning pul resurslariga bo‗lgan
talabi asosiy kapitalga qilingan ichki investitsiya-lar (masalan, 2005-yilda 3012,9
mlrd. so‗mni tashkil etdi) hisobiga qondi-rilmoqda. Aksiyalar bo‗yicha dividendlar
foizi va obligatsiyalar bo‗yicha foiz stavkasi yildan yilga pasayish tendensiyasiga
ega. Aksiyalarning birlamchi va ikkilamchi bozorlarining nisbati tahminan bir-biriga
yaqin. Aksiyalar va obligatsiyalarning ikkilamchi bozorlari spekulyativ xarakterga
ega emas. Spekulyativ portfel investorlar shakllanmagan bo‗lib, asosan strategik
portfel investorlar mavjud.
Asosiy indikatorlar bo‗yicha O‗zbekiston moliya bozori Rossiya moliya
bozori bir-biri bilan sezilarli farqlanadi. Masalan, Rossiyaning qimmatli qog‗ozlar
bozori hajmi va likvidliligi 2000-2005 yillar davomida tahminan 5 barobarga oshgan.
Bunda aksiyalar bozorining hajmi 510 mlrd. dollardan, kapitalizatsiya sur‘ati
(YaIMga nisbatan) darajasi tahminan 50 foizdan oshgan. O‗zbekistonda aksiyalar
bozori hajmi 2006-yilning natijasi bo‗yicha 330 mlrd. so‗mdan (ya‘ni 264 mln.doll.)
oshdi.
Aytish mumkinki, o‗rta va uzoq muddatda O‗zbekiston moliya bozorining
keskin rivojlanishini bashorat qilsa bo‗ladi. Buning uchun unda barcha imkoniyatlar
mavjud.
Dostları ilə paylaş: |