O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

Real, nominal va effektiv foiz stavkalari.
Foizlarni qo‗shib hisoblab borish istalgan vaqt davrida amalga oshirilishi 
mumkin. Ko‗proq foizlar yilda, chorakda, oyda bir marotaba hisoblab qo‗shib 

---

65 
boriladi. Foizlarni yiliga m (m > 1) marotaba hisoblanib borilishi holatini ko‗ramiz. 
Vaqtning har bir davriga (yarim yilga, chorakka, oyga) j foizlar hisoblanib boriladi. 
Ixtiyoriy davrga hisoblanib boriladigan foiz stavkasini real foiz stavkasi deb 
nomlaymiz. Bizning holda j-real foiz stavkasi. 
Turli 
investitsion 
loyihalarni 
bir-biri 
bilan 
solishtirishda 
ularning 
daromadliligini o‗zaro solishtirish lozim bo‗ladi, lekin bunday solishtirish uchun 
avvalam bor daromadlarni (foiz stavkalarni) bir vaqt davriga keltirish kerak. 
Ko‗pincha foiz stavkalarni bir yillik davrga keltiriladi. Bunda foizlarni hisoblash 
borishning turli sxemalari qo‗llanilishi mumkin. Odiiy foiz stavkalari sxemasi 
bo‗yicha hisoblab borilsa, nominal foiz stavkasi deb nomlanadi. Yillik foiz stavkasi 
murakkab foizlar sxemasi bo‗yicha hisoblanib borilsa, effektiv foiz stavkasi deyiladi.
3. Pul oqimlarini diskontlash 
 
Umumiy tushunchalar va terminologiya 
Agar qimmatli qog‗ozlar daromadliliklarini solishtirishda alternativa sifatida 
bankdagi depozit qo‗yilma daromadliligi tanlansa, unda daromadlilikning alternativ 
metodini hozirgi vaqtgacha keng qo‗llanib kelayotgan pul oqimlarini diskontlash 
metodi bilan mos kelishini ko‗rish mumkin. Bunda quyidagi savollarga javob topish 
lozim
15
: 
• bazaviy sifatda qabul qilingan tijorat banklarining depozit stavkasi miqdori 
to‗g‗risida; 
• bankda pullarni oddiy yoki murakkab foiz stavkalarda hisoblab borish sxemasi 
to‗g‗risida. 
Birinchi savolga javobni odatda quyidagicha ifodalaydilar: ―bazaviy sifatda 
ishonchli va barqaror ishlayotgan bank stavkasini tanlash lozim‖. Ba‘zan bazaviy 
stavka sifatida Markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi olinadi. Lekin bu 
stavka o‗zining bozor tomonidan belgilanmasligi, balki Markaziy bank tomonidan 
15
Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело.-М.: Экономистъ, 2005.-687 с. 

---

66 
bozorga ta‘siri ko‗rsatish uchun qo‗llanishi bilan qoniqtirmaydi. Ammo ko‗p 
masalalarni yechishda yordamga maxsus belgilanadigan bank stavkasi kelishi 
tufayli, uni baza sifatida olish lozim.
Ikkinchi savolga javob topish yengilroq ko‗chadi, chunki foiz stavkasining 
ikala metodi ham ko‗riladi. Lekin odatda ko‗pincha murakkab foiz stavkasi 
sxemasiga moyillik seziladi, chunki unda daromad ham boshlang‗ich summaga, ham 
hisoblab borilgan daromad foiziga qo‗shib hisoblanadi. Oddiy foiz stavkasida esa 
faqat boshlang‗ich summaga foiz daromad hisoblanib borilib, asosiy summa ohirida 
qaytarilib beriladi. Murakkab foizlar sxemasida investor o‗zing depozitga qo‗ygan 
puli va foiz daromadi summalarini bankdan qaytarib olmaydi deb qabul qilinadi. Bu 
esa investor uchun sezilarli risklarni keltirib chiqaradi. Lekin ushbu sxema investor 
uchun oddiy foizlar sxemasiga qaraganda nisbatan kattaroq daromad keltiradi. 
Murakkab foizlar sxemasi bo‗yicha bunday daromad investorning katta riskiga 
qo‗shimcha haq sifatida qaraladi.
Pul oqimlarini diskontlash asosida qimmatli qog‗ozlar bilan bog‗-liq 
operatsiyalar parametrlarini miqdoriy baholash metodi uchun alohida tushunchalar va 
terminologiya kiritilgan bo‗lib, ularni qisqacha keltiramiz.