O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

bazaviy qimmatli qog„ozlar mexanizmining klass va seriyalarini 
farqlay oladi; 

hosilaviy qimmatli qog„ozlar (ya‟ni derivativlar, bazisli qimmatli 
qog„ozlar)ni va derivativlarni bayon qila oladi. 
 
1. Moliya bozorida investitsiyalar daromadliligini baholash. 
Moliya bozorida investorlarning moddiy farovonligini belgilangan davrda 
o‗sishi muhim ahamiyatga ega bo‗lib, uning asosiy manbalaridan biri moliyaviy 
instrumentlarga yo‗naltirilgan investitsiyalar bo‗yicha ma‘lum davr ichidagi daromad 
fioizi V (rate of return) hisoblanadi.
Agar investorning bunday daromadining o‗sishi darajasini I moliya 
instrumentiga yil boshida yo‗naltirilgan boshlang‗ich investitsiya I
0
va undan ma‘lum 
bir davrda (yil ohirida) hosil bo‗lgan orttirma „ summasi deb qabul qilinsa, unda 
quyidagi ifoda ma‘nogo ega:
I = I
0
 + „, (1) 
Natijada daromad stavkasini (daromadni) Vquyidagicha ifodalash mumkin: 
V = (I - I
0
)/I
0
 = „/I
0
(2) 
Ushbu (2) ifodaning surati investorning moddiy farovonligini davr ohirida 
o‗zgarishini (uning darajasini ijobiy yoki salbiy bo‗lganini) ko‗rsatadi. Ya‘ni „ ijobiy 

---

59 
bo‗ladi, agar uning miqdori inflyatsiya i darajasidan yuqori bo‗lsa (ma‘lum R
r
ichki 
bahoda olingan moliya instrumentining bozor narxi R
a
barqarorligida). Bunda 
investor uchun R
r
katta ahamiyatga ega bo‗lganligi uchun u har doim o‗zining 
moddiy farovonligini (kelajakdagi daromadini) oshirish maqsadida moliya 
instrumentining (qimmatli qog‗ozning) narxini bazisidan past baholanganini sotib 
olishga harakat qiladi. Chunki investor vaqt o‗tishi bilan sotib olgan qimmatli 
qog‗ozining bozor narxini ko‗tarilishini kuzatib, ma‘lum davrga kelib, uni odatda 
sotib yuborish evaziga daromad topadi. Bu tabiiy holat bo‗lib, qimmatli qog‗ozlar 
bo‗yicha daromad olishning boshqa moliyaviy aktivlarga qilingan investitsiyalardan 
hosil bo‗ladigan daromaddan farqli xususiyatini bildiradi.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib investor tomonidan olingan daromadni 
quyidagicha ifodalash mumkin: 
„ = I - I
0
, (3) 
1-chi ifodada I
0
 = 1 deb qabul qilib, uni quyidagicha ifodalaymiz: 
I = 1 + „ (4) 
Ushbu ifodada inflyatsiya hisobga olinmaganligi uchun investitsiya bo‗yicha 
daromad real stavka foiziga R teng bo‗ladi. Irving Fisher qoidasiga binoan inflyatsiya 
i sabali daromad (1+i) martta oshishi lozim bo‗lganligi uchun (4) ifodani quyidagicha 
yozish mumkin: 
I = (1 + „) = (1 + R) = (1+R)(1+i) = 1 + R + i + iR (5) 
5-chi ifodada, agar R va i miqdorlari kichik bo‗lsa, iR ko‗paytma juda kichik 
bo‗ladi, u holda uni hisobga olmasa ham bo‗ladi. shuning uchun 5-chi ifodani 
quyidagicha yozish mumkin: 
„ = R + i , (6) 
bunda i – inflyatsion rag‗bat, „ – nominal stavka, R – real stavka. 
7-chi ifodadan prognoz qilinayotgan inflyatsiya sur‘ati i va inflyatsion rag‗bat 
bir-biriga mosligi ko‗rinib turibdi. Bunday holat o‗ta rivojlangan moliya bozori 
sharoitida bo‗lishi mumkin. Agar daromad stavkasining miqdori R+i summadan 
kichik bo‗lsa, moliya bozorida investitsiya qilish ma‘noga ega bo‗lmaydi. Yana R va 

---

60 
i miqdorlarining kichik darajasida shu ham ko‗rinib turibdiki, inflyatsiya sur‘atini bir 
foizga ortishi daromad stavkasini mos ravishda bir foizga ortishiga olib keladi.
Inflyatsiya sur‘ati darajasi yuqori bo‗lgan mamlakatlarda iR ko‗paytmani 
nazardan chiqarish mumkin emas va mos ravishda inflyatsion rag‗bat inflyatsiya 
sur‘ati darajasidan iR miqdorga ko‗proq bo‗lishi lozim. Aytish mumkinki, iR 
ko‗paytmani faqat daromadni favqulodda kichik vaqt muddatlarida tahlil va prognoz 
qilishda hisobga olmaslik mumkin.
Ancha uzoq vaqt muddati uchun 6-chi ifodani 5-chi asosida quyidagicha yozish 
mumkin:
„ = R + i + iR (7) 
Yuqorida aytilganlar asosida investorlarni noaniq va hato qarorlar qabul 
qilishdan saqlash uchun quyidagilarni ta‘kidlash joiz.
1. Kundalik amaliyotda R va i ifodalarning I.Fisher formulasining to‗liq 
ko‗rinish yordamida ifodalash maqsadga muvofiq, ya‘ni:
R = („ – i)/(1 + i) (8) 
i = („ – R)/(1 + R) (9) 
2. Mavjud inflyatsiya sur‘atini qisqa vaqt muddatlari uchun prognoz 
qilinayotgan darajasidan og‗ishi sharoitida daromad stavkasiga soliqni kompensatsiya 
qiluvchi orttirmani hisoblab topish foydadan holi emas. Agar o‗z ichiga inflyatsion 
rag‗bat va soliqni kompensatsiyalovchi orttirmani oluvchi daromad stavkasini „* deb 
belgilasak, soliqni komensatsiyalovchi orttirmali daromad va boshlang‗ich daromadni 
o‗zaro bog‗liqligini quyidagicha ifodalash mumkin:
(„* - „) (10) 
Ushbu ayirma miqdorini topishda haqiqiy inflyatsiya sur‘atini i* (prognoz 
qilinayotganini emas) deb olinadi.
iR ko‗paytmaning kichik miqdorida (uni hisobga olmaslik mumkin) investor 
daromadi („) uchun soliq stavka (T) va inflyatsion rag‗batni (ya‘ni inflyatsiya 
sur‘atini i) hisobga olingan holda sof daromadni (R) quyidagicha ifodalash mumkin: 

---

61 
R = „(1-T) – i (11)
Bu ifodadan
„ = [R/(1-T)] + [i/(1-T)] (12) 
Mos ravishda 
„* = [R/(1-T)] + [i*/(1-T)] (13) 
(12) va (13) ifodalarni hisobga olgan holda, ifoda (10) quyidagicha yoziladi: 
(„* - „) = (i* - i)/(1-T) (14) 
Masalan, (14) ifodada agar (i*-i) = 10% va T=31% bo‗lsa, boshlang‗ich 
daromad („) miqdoriga qo‗shilgan soliqni kompensatsiyalovchi orttirma 14,5% 
bo‗ladi.
3. Yillik inflyatsiyani oylik inflyatsiyalar miqdorlarini murakkab foizlar 
formulasi asosida pulning kelajakdagi bahosini i=(1+i
k
)
12
-1 ifoda yordamida 
hisoblanganidek (inflyatsiyaning o‗sish sur‘atlarini banklar depozitlari bo‗yicha 
o‗rtacha foiz bilan solishtirish uchun) aniq hisoblab topish lozim. Bu yo‗l (8) ifoda 
yordamida investitsion qaror qabul qilishda foydali. 8-chi ifodada R parametrni e‘lon 
qilingan foiz daromad (masalan, depozitlar, obligatsiyalar va h.k. bo‗yicha) deb qabul 
qilinadi.
4. Qimmatli qog‗ozlarning R
a
va R
r
narxlarini (8-11) ifodalarni qo‗llaganda 
baholash muhim ahamiyatga ega.
Amaliyotdan ma‘lumki, R
a
texnik tahlil usuli yordamida baholanadi, R
r
esa 
fundamental tahlil usulini qo‗llash asosida. Investorlar daromadlarini ohirgi yuz yil 
davomida qimmatli qog‗ozlar bozorida o‗sishi tendensiyasi investitsiyalarning 
ortishini ko‗rsatadi. Bunda quyidagi qonuniyatni ko‗rish mumkin:
- qimmatli qog‗ozlar bozorida R
a
tashqi va ichki omillarga hamda risklarga o‗ta 
sezgir bo‗lib, talab va taklif (bozor konyunkturasi) asosida shakllanadi. R
a
ikki omil 
bilan belgilanadi: qimmatli qog‗ozlarga bo‗lgan talab va taklif nisbati; qimmatli 
qog‗ozlar bo‗yicha kapitalizatsiyalangan daromad miqdori; 
- R
r
emitentning moliyaviy holatiga o‗ta sezgir bo‗lib, emitent aktivlarining real 
va potensial hajmi bo‗yicha belgilanadi. 9-chi ifodaga asosan R
r
 = R
a
 - „; 

---

62 
- R
a
va R
r
emitentning holatini aks etadi va ular umumiy holda o‗zaro ekvivalent 
bo‗lishiga qaramasdan ularning miqdorlari farqlanishi mumkin. Qimmatli qog‗ozlar 
bozori ijobiy daromad miqdorini („ nolga teng emasligini) ta‘minlashda narxlarning 
muvozanatiga intiladi (ya‘ni R
r
 =R
a
).
Yuqorida keltirilgan modellar yordamida investitsiyalarni baholashda qo‗llash 
mumkin.