O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

3. Valyuta operatsiyalari, kassa bitimi va muddatli bitimlar 
Valyuta birjalarida har kuni ko‗plab valyuta bitimlari amalga oshiriladi. 
Valyuta bitimlari bu — belgilangan sanada shartnoma kursi bo‗yicha bitta 
valyutadagi qimmatli qog‗ozlarni boshqa valyutadagi qimmatli qog‗ozlarga 
ayirboshlash bo‗yicha operatsiyalardir. 
Valyuta operatsiyalari quyidagi turlarga taqsimlanadi:
kassa yoki naqd operatsiyalar («spot» bitimlari), bunda xaridor sotuvchidan 
xorijiy valyutani (xorijiy valyutadagi to‗lov hujjatlarini) milliy valyutada to‗lov 
amalga oshirilgandan so‗ng darhol oladi yoki bunda chet elga to‗lovlar uning 
buyrug‗i bo‗yicha telegraf o‗tkazmasi orqali 2 kundan kechikmagan holda 
o‗tkaziladi;
muddatli operatsiyalar (forvard bitimlar), bunda xorijiy valyutaning oldindan 
belgilangan muddatda bu muddatning yakunida bitim tuzilgan paytdagi qayd qilingan 
kurs bo‗yicha oldi-sotdisi amalga oshiriladi;
«svop» operatsiyalari, ular ikki xil – naqd va muddatli bitimlarni birlashtiradi;

---

208 
arbitraj operatsiyalari, bunda bitim qatnashchilari foyda olish maqsadida turli 
valyuta bozorlarida valyuta kurslaridagi farqlardan foydalanadi. 
Kassa bitimi bu – bugungi kun narxlarida amalga oshiriladigan bitim, bu erda 
bitta valyuta ikki kunlik muddat ichida boshqa valyutaani sotib oilsh uchun 
foydalaniladi. Kassa bitimlarida foydalaniladigan kurs kassa kursi deb ataladi. U 
bank ekranlarida va gazetalarda ko‗rsatiladi. 
Yana bir nechta umum qabul qilingan atamalar mavjud, masalan, «uzoq 
muddatli», «qisqa muddatli», «hisob-kitob» muddati va «to‗lov muddati». 
Xorijiy valyutada savdoni amalga oshiradigan bank makleri (yoki korporatsiya 
mijozi) bitimlarning natijalarini doimiy kuzatib borib, vaziyatga qarab o‗z xulq-
atvoriga tuzatishlar kiritadi. Maklerning (diler) holati netto asosida turli to‗lov 
vositalaridan qat‘i nazar turli valyutalar holatini aks ettiradi. Odatda u AQSH 
dollarida ifodalanadi. 
Masalan, agar makler (diler) AQSH dollari (funt) bilan ish qiladigan va kunni 5 
mln. AQSH dollaridan boshlaydigan bo‗lsa, u AQSH dollarini oshirishga o‗ynaydi 
deb hisoblanadi. Agar mijoz maklerdan 10 mln. dollar sotib olishni so‗rasa va makler 
sotsa, bunda makler endi 5 mln. dollar pasaytirishga o‗ynaydi. Albatta, mijoz amerika 
dollari uchun funt sterlingda to‗laydi, shuning uchun makler endi funtni oshirishga 
ham o‗ynaydi. Agar makler o‗zining qisqa muddatli 5 mln. dollari bilan qoniqmasa (u 
amerika dollari yaqin vaqtda narxda o‗sadi deb hisoblashi mumkin), u 
yo‗qotishlarning oldini olish uchun banklararo bozorda 5 mln. dollar sotib olib, o‗z 
pozitsiyasini «mustahkamlashi» mumkin. 
To‗lov muddati bu – valyuta shartnomasi bo‗yicha to‗lovlar kuni, ya‘ni 
pullarni haqiqatda ayirboshlash ro‗y beradigan kun. Kassa bitimlari uchun to‗lov 
muddati 2 kun belgilangan. 
Bunday bitimlarda eng katta potensial risk shundaki, bitimda qatnashuvchi 
tomonlarda biri bitim shartlarini vaqtida bajara olmaydi yoki noto‗g‗ri summa 
kursatilgan bo‗ladi. SHuningdek, bitim haqida kelishib olish va amalda yakunlash 
o‗rtasidagi vaqtda bitim qatnashchilaridan birining kasodga uchrash riski ham bor. 
Bitimning boshqa qatnashchisi, ehtimol, yangi hamkor bilan bitim tuxishga majbur 

---

209 
bo‗ladi va vaqt o‗tishi bilan valyuta kursining o‗zgarishi yangi risklariga uchrayshi 
mumkin bo‗ladi. 
SHunday bo‗lishi mumkinki, bitta valyuta boshqa valyutaga nisbatan bir necha 
bir necha soat ilgari yetkazib berilishi mumkin. Bu sotish uchun valyuta yetkazib 
bergan hamkor kasod bo‗lgan bitim qatnashchisidan to‗lovni ololmaslik riskini 
vujudga keltiradi. 
Muddatli bitimlar bo‗yicha shartnomalar 1860-yillarda paydo bo‗lgan. 
AQSHning g‗arbiy va markaziy qismidagi fermerlar don hosilining bir qismini 
CHikago bozoriga kuzda yetkazib berishlariga to‗g‗i kelgan, bunda ular don 
sotuvchilardan optimal narx olishga intilganlar. Tabiiyki, mahsulot ortiqcha yetkazib 
berilgan paytlarda narx keskin pasaygan va fermerlar etishtirlgan don uchun biron-bir 
ma‘qul keladigan narx ololmasdan, uni Michigan ko‗liga to‗kib yuborishga majbur 
bo‗lgan. Keyingi bahorda ta‘minot qisqargan, bug‗doy narxi esa o‗sgan. 
Barqaror va foydaliroq savdo sharoitlari yaratish uchun CHikagolik 
saavdogarlar guruhi 1848-yilda CHikago savdo palatasini (hozirda Chicago Board of 
Trade, CBOT) tashkil qildi, hozirgacha dunyodagi muddatli bitimlarning eng yirik 
birjasi bo‗lib kelayotgan CBOT dastlab faqat muddatli shartnomalar, ya‘ni ta‘minot 
kam bo‗lgan paytda yilning kechroq paytdia shartnoma narxlarida bug‗doy yetkazib 
berish shartnomalari tuzish bilan shug‗ullangan. Biroq 1860-yilga kelib mahsulot 
yetkazib berish sanalari, sifati va hajmi standartlashtirilgan, bu savdogarlarga bir-biri
bilan bug‗doyni keyinroq etkzaib berish masalalarini erkin hal qilish imkonini bergan 
va zamonaviy muddatli bitimlarga asos solgan.