O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov
Yüklə 1,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Valyuta kurslari
Valyuta kursi bu – nisbiy qiymat (xorijiy valyutaning milliy qiymati) ekanligi sababli iqtisodchilar uning o‗zgarishlarini oldindan aytib berar va tushuntirar ekan, mamlakat iqtisodiyotini ham, mamlakat hududidan tashqaridagi iqtisodiyotni ham e‘tiborga olishlari lozim. Masalan, iena AQSH dollariga nisbatan o‗sishi mumkin, chunki AQSHda foiz stavkalari pasaytirilgan, Yaponiyaning o‗zida esa hech narsa o‗zgarmagan. Valyuta kurslari harakati tovar va xizmatlar bozoridagi narx harakatidan ko‗ra ko‗proq boshqa moliyaviy vositalar bozoridagi narxning harakatiga o‗xshab ketadi. Bu aksiyalar va qimmatli qog‗ozlar kursi kabi «oldinga qaraydigan» narxlardir. Bu shuni anglatadiki, bugungi valyuta kursi ertaga ro‗y berishi mumkin bo‗lgan o‗zgarishlarni hisobga olgan holda hisoblab chiqilgan. Mana shuning uchun ham valyuta kursini oldindan aytib berish qiyin. Valyuta kursi odamlarning ro‗y berishi mumkin bo‗lgan vaziyat haqida qanday o‗ylashiga ham, ularning muayyan vaziyatda nima qilishiga ham bir xilda bog‗liq bo‗ladi. quyida keltirilgan omillar valyuta kursiga tez ta‘sir ko‗rsatadi. 205 Valyuta kursi bu – oldi-sotdi bitimlarida bir mamlakat pul birigining boshqa mamlakat pul birligida ifodalangan narxidir. Bunday narx erkin bozor sharoitlarida belgilangan valyutaga talab va taklifdan kelib chiqqan holda yoxud mamlakat hukumatining yoki uning bosh moliya-kredit organi, odatda markaziy banki tomonidan qat‘iy tartibga solinadigan qaror bilan belgilanishi mumkin. Valyuta qiymati asosan valyuta kursining faqulodda oshib ketishiga yo‗l qo‗ymaslikka intiladigan moliya-kredit organlari rahbarligi ostida erkin bozor kuchlarining o‗zaro aloqalari orqali belgilanadi. Valyuta kursi shakllanishining bunday shakli ba‘zida «iflos suzish» deb ataladi. Ayrim mamlakatlarning valyuta bozorlarida xorijiy valyutalarning milliy valyutaga nisbatan kursidan tashqari kross-kurslar, ya‘ni xorijiy valyutalarning bir- biriga nisbatan kurslari ham belgilanadi. Kross-kurslar bu – ikki xil valyuta o‗rtasidagi nisbat bo‗lib, ularning uchinchi valyutaga nisbatan kursidan kelib chiqadi. Masalan, agar London banki Germaniya markalarini AQSH dollariga sotadigan bo‗sa, ko‗rinib turibdiki, u kross-kurslardan foydalanadi. Jahon bozoridagi operatsiyalarda ko‗pincha AQSH dollari bilan kross- kurslardan foydalaniladi, chunki AQSH dollari nafaqat asosiy zaxira valyutasi, balki ko‗plab valyuta operatsiyalarida bitimlar valyutaasi ham hisoblanadi. Masalan, fransuz franklarini FRG markalari uchun sotib oluvchi dastlab fransuz franklarini dollarga, so‗ngra dollarni FRG markasiga sotib olish frank va marka o‗rtasidagi kotirovkani topishdan osonroq bo‗ladi. Tabiiyki, Parijda yoki Frankfurtda fransuz frankining FRG markasiga nisbatan (yoki aksincha) kurini belgilab beradigan banklar mavjud. Biroq cheklangan bozor sharoitlarida bunday maxsus xizmatlar uchun banklar o‗z kotirovkasiga marja kiritishi mumkin. Albatta, agar FRG markalari uchun fransuz franklarini sotib oluvchi xaridor xaridni AQSH dollari vositachiligisiz ham amalga oshirishi mumkin, bu operatsiya qo‗shimcha xarajatlarga olib kelmaydi. U ikkita bitim o‗rniga bitta bitimni amalga oshirish hisobiga tejab qolishdan tashqari, riskka uchramaslikka ham imkon beradi, chunki turli hamkorlar bilan ikkita konversiya operatsiyasini amalga oshirishning 206 imkoni yo‗q. SHuningdek, valyuta kursi operatsiyalar yakunlanmasdan oldin o‗zgarish xavfi ham mavjud, shunda hamkorlardan biri uchun bitimning bahosi juda katta bo‗lishi mumkin va sotuvchi uchun uch-to‗rtta bitim o‗tkazish zarurati vujudga keladi. Har qanday kross-kursni istalgan payt xorijiy valyutalarning milliy valyutaga nisbatan kursidan hisoblab chiqish yo‗li bilan osongina olish mumkin. Bitta valyutaning turli bozorlardagi kurslari esa unchalik bo‗lmasada, farq qiladi, bu ularning valyuta arbitraji asosida doimiy teksilanishi sababli ro‗y beradi Valyuta arbitraji – ayni paytda turli mamlakatlarda mavjud bo‗lgan bitta valyutaning kurslari o‗rtasidagi farq hisobiga foydalanish olish maqsadidagi bitimdir. Oddiy va murakkab valyuta arbitraji farqlanadi. Oddiy valyuta arbitrajida arbitrajchi ikki mamlakat valyuta bozorida qayd qilingan farqdan foydalanadi. Masalan, agar AQSH dollarining kursi Nyu-Yorkda 140,5 yapon ienasiga, Parijda - 140,75 ienana teng bo‗lsa, yapon arbitrajchisining 1 mln. dollarni Nyu-Yorkda 140,5 mln. ienga sotib olishi va bir vaqtning o‗zida uni Parijda 140,75 mln. ienaga sotishi ko‗proq foyda keltiradi. Olingan foyda 25 ming ienani tashkil qiladi. Murakkab valyuta arbitrajida operatsiyalar turli valyuta bozorlarida bir nechta valyutalar bilan amalga oshiriladi. Valyuta arbitrajini amalga oshirishda arbitrajida barcha xalqaro moliyaviy markazlar bilan rivojlangan kommunikatsiya tizimining, eng murakkab operatsiyalardan ham kutlayotgan natijalarni tezkor hisob-kitob qilishga imkon beradigan murakkab hisoblash texnikasi mavjudligi ko‗zda tutiladi. Valyuta arbitraji alohida milliy bozorlarda valyuta kurslarining bir xid bo‗lishiga olib keladi. Moliyaviy kommunikatsiya tizimlari rivojlanishining hozirgi darajasida valyutalar kursi o‗rtasidagi farq yuzdan bir faoizdan ortmaydi. Alohida bir arbitraj bitimi bo‗yicha foyda foizining kichikligi bunday bitimlar sonining ko‗pligi va kapital aylanmasi tezligining yuqoriligi hisobiga qoplanadi. Valyuta operatsiyalariga qarab, quyidagi valyuta kurslari farqlanadi: naqd (kassa) bitimlarida - «spot» kursi; muddatli bitimlarda - «forvard» kursi. 207 Kassa bitimlaridan foydalaniladigan kurs kassa kursi deb ataladi. «Spot» kursi - ikki biznes-kun ichida bitimni tartibga solish uchun joriy valyuta kursi (forvard kursiga qarshi). Uning kotirovkalari haqidagi axborot bank ekranlari va gazetalarda ko‗rsatiladi. «Forvard» kursi – u bo‗yicha xorijiy valyuta shartnomasi kelajakda belgilangan kunda yakuniy tartibga solish uchun bugungi kunda amalga oshiriladigan kursdir. Forvard kursi «spot» kursdan valyuta kurslari dinamikasi istiqbollari qanday baholanishiga qarab mukofot yoki chegirma (diskont) hajmiga farq qiladi. 1970-yillargacha valyuta kurslarini aniqlash uchun rasmiy asos bo‗lib valyutalar tarkibidagi qat‘iy belgilab qo‗yilgan oltin miqdori xizmat qilgan. Hozirgi paytda valyuta (oltin) pariteti – pul birliklarining metall tarkibi bo‗yicha nisbati – real iqtisodiy ahamiyatini yo‗qotgan. Qat‘iy belgilab qo‗yilgan valyuta kurslari o‗rniga xalqaro valyuta-moliya tizimiga «o‗zgaruvchan» valyuta kurslari keldi, ular valyuta bozorlarida talab va taklifning o‗zgarishi ta‘siri ostida sezilarli tebranishlarga olib kelishi mumkin. Yüklə 1,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|