O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot univеrsitеti r. D. Alladustov, A. J. Xo„jamurodov

5. Valyuta birjasining ish sxemasi 
Savdoda faqat aksiyadorlar va birja a‘zolari qatnashish huquqiga ega. Birjaga 
valyuta operatsiyalari o‗tkazish litsenziyasiga ega bo‗lgan banklar yoki davlatdan 
mos keluvchi ruxsatnoma olgan moliya tashkilotlari a‘zo bo‗lishi mumkin. Birjaga 
a‘zolar qabul haqida qaror Birja kengashi tomonidan qabul qilinadi. Birja a‘zolari 50 
ming AQSH dollari miqdorida yoki uning rubldagi ekvivalentida birjaning sug‗urta 
fondiga badal va bir martalik a‘zolik badali to‗laydilar. Birja a‘zolari quyidagi 
huquqlarga ega: 

---

211 
birja operatsiyalari o‗tkazishda o‗z nomidan va o‗zining hisobiga, o‗z nomidan 
va mijozlar hisobiga ishtirok etish;
birja savdosi bo‗yicha hisob-kitoblar tizimidan foydalanish; 
direksiya va Birja kengashidan birja a‘zolarining bevosita birja faoliyatiga 
aloqador qarorlari haqida axborot olish; 
Birja kengashiga birja faoliyati masalalari bo‗yicha ko‗rib chiqish uchun 
takliflar kiritish. 
Birja a‘zolarining majburiyatlari:
birja Nizomi qoidalari, birjada valyuta operatsiyalarini o‗tkazish Qoidalari, 
birjaga a‘zolar qabul qilish Qoidalari, birjada valyuta bitimlari bo‗yicha hisob-
kitoblar tartibiga amal qilish; 
Birja kengashi va direksiyasining birja savdosi qatnashchilari faoliyatini 
tartibga solishchi qarorlarini bajarish;
birjada tuzilgan bitimlar bo‗yicha majburiyatlarni o‗z vaqtida bajarish; 
yillik faoliyat natijalari haqidagi malumotlar va yillik balansni ochiq matbuotda 
e‘lon qilish;
birja a‘zolari o‗z dilerlarining faoliyati uchun to‗liq javobgar hisoblanadi. 
Birja savdolari yakunlangach, kurs makleri savdo qatnashchilariga birja 
guvohnomalari va operatsion varaqlar taqdim etadi, undan bo‗lib o‗tgan savdo 
natijalari qayd etiladi. 
Forex bu – nima? 
FOREX (Foreign Exchange Market yoki FX) bozori – xalqaro banklararo 
valyuta bozori. Mazkur bozorning qatnashchilari tijorat banklari, valyuta birjalari, 
brokerlik kompaniyalari, markaziy banklar, xedj va investitsiya fondlari hisoblanadi. 
Forex da sutkaning 24 soati mobaynida kundalik 3 trln. AQSH dollari miqdoridagi 
aylanma bilan valyuta savdosi amalga oshiriladi. 
Forex bu – qanday? 
Bu savolga javob berishdan oldin ayrim jihatlar va ta‘riflarga to‗xtalib o‗tish 
lozim. Birinchi navbatda, Forex ga katta foyda keltiradigan yangi biznes sohasi 
sifatida qaraymiz.

---

212 
Bugungi kunda, qanchalik qayg‗uli bo‗lmasin, kapitalni jamg‗arish dastlabki 
davri yakunlangan va an‘anaviy biznesning istalgan sohasida foyda me‘yori asta-
sekinlik bilan tenglashada, so‗ngra pasayadi va pirovardida yakuniy xulosaga olib 
keladi: an‘anaviy biznesda ko‗p pul ishlab topib bo‗lmaydi. Tabiiyki, biz kichik 
biznes haqida gapiryapmiz, biz realistmiz va pulini ko‗paytirish uchun hech bo‗lmasa 
unga ega bo‗lish kerakligini tushunamiz. 
Forex – tentaksifat boshliqlar va dangasa xodimlarsiz, har doim kimdir tortib 
olishni istaydigan asosiy vositalarsiz, ko‗p sonli tekshiruvlarsiz, raqobatsiz va yana 
ko‗p narsalarsiz, nisbatan yangi biznes turidir. 
Forex da hamma narsani aql, iroda, tahlil qila olish va qaror qilish qobiliyati 
hal qiladi. YUqorida aytib o‗tganimizdek, Forex bu – xalqaro banklararo valyuta 
bozori. Umuman olganda bu bozorda istalgan valyuta juftliklari kotirovka qilinishi 
mumkin. Aytaylik, masalan, «belorus quyonchasi»/mongol tugrigi juftligi. Xo‗sh, 
bundan nima? 
Forex bozorining boshqa bozorlar oldidagi ko‗p sonli afzalliklaridan biri bu 
uning likvidligidir (chuqurligi bo‗yicha, moliyaviy ma‘noda, Mariana cho‗kmasidan 
chuqurroq bo‗ladi). Kotirovka qilish kam, hali sizning tugrik/quyonchalaringizni 
kimdir va aynan sizni qoniqtiradigan narxda sotib olishi ham kerak. SHuning uchun 
biz «yonayotgan va qimirlayotgan» narsa bilan emas, balki bozorda kotirovka 
qilinadigan narsalar bilan shug‗ullanamiz.