O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Al-Farazdaq (641–732) tamim qabilasining asilzoda urug‘laridan bo‘lgan.
Al-Farazdaq, barcha badaviy shoirlar kabi, o‘z qabilasi manfaatlarining mutaassib himoyachisi bo‘lgan hamda VII asr oxiri va VIII asr boshidagi murakkab siyosiy sharoitda kurashayotgan guruhlarga va o‘zining qudratli homiylariga munosabatini bir necha bor o‘zgartirgan. O‘z madhiyalarini u goh umaviylar xalifalari va ularning noiblariga, goh umaviylarning dushmanlari bo‘lgan zubayriylar, Ali tarafdorlariga bag‘ishlagan va hokazo. Aksariyat hollarda ilgari ulug‘lagan shaxslarga qarshi o‘tkir hajviyalar yozgan, buning uchun g‘azabga uchragan va hatto hibsga olingan. Biroq shoir o‘z madhiyalarining aksariyatida umaviylarning xalifalikdagi hokimiyatga ega bo‘lish huquqini himoya qilgan va ularga g‘alabalar tilashini ifodalagan. U qasida oxirida odatda xalifalardan xalifalik noiblari siquvga olayotgan hamda tamim qabilasiga kiradigan mudariylar qabilalarini himoya qilishini so‘ragan. Al-Farazdaqning asosan islomgacha bo‘lgan uslubda yozilgan she’rlari ba’zi yangi jihatlarga ham ega bo‘lgan. Islomning ta’siri shoirning dunyoqarashida ham, syujet tanlashida ham seziladi. Uning she’rlarida Qur’ondan keltirilgan oyatlar ko‘p. Al-Farazdaq madhiyaning lirik muqaddima qismini keskin qisqartirgan, ba’zan esa umuman tashlab ketgan. Shoir ilk bor o‘zi ulug‘layotgan shaxs fe’liga xos bo’lgan jihatlarni tasvirlashga uringan. Biroq shoir mayllari va e’tiqodlarining o‘zgaruvchanligi uning ijodida ham o‘z aksini topgan: uning madhiyalariga qo‘polroq yolg‘on hamda ulug‘lanayotgan shaxslarga nisbatan soxta xushomad xosdir. Bu jihatlar uning madhiyalarini islomgacha bo‘lgan shoirlarning she’rlaridan ajratib turadi, zero ularda ideallar barqaror, maqtovlar esa samimiy va uzviy bo‘lgan. Al-Farazdaqning she’riyatdagi raqibi Jarir bilan keskin adabiy bahsi endi ikkala tarafdan ham hijo va naqoid janrlarida ko‘plab she’rlar yaratilishiga olib 56 keldi. Al-Farazdaq hajviyalarida qabiladagi o‘z urug‘ini behad maqtash bor. Uning o‘zini maqtashlari nihoyatda balandparvoz, og‘ir va bir xildir. Shoir odatda o‘zining kelib chiqishi haqida batafsil yozgan, o‘z qabiladoshlarining jasurligi, sahiyligi va aql-farosatini maqtagan, so‘ngra dushmanlarining ustidan kulishga o‘tgan, ularni barcha haqiqiy va qalbaki badaviy gunohlarda ayblagan. Bunda hatto islom dinida talab qilinadigan taqvodorlik ham shoirni qattiq ifodalardan tiya olmagan. Arab tanqidchiligi al-Farazdaqning iblis ustidan kulishga bag‘ishlangan va pand-nasihat xususiyatiga ega bo‘lgan kichikroq hajviy qasidasining badiiy qimmatini yuqori baholaydi. Al-Farazdaqning qasidasida u yetmish yil mobaynida «iblisga xizmat qilgani», ammo umri nihoyasida ko‘zi ochilgani hamda Allohga nigohini qaratgani e’tirof etiladi. Biroq iblis shoirni tinch qo‘ymaydi. U shoirga abadiy hayot va jannatdagi rohat-farog‘atni va’da qilib, haqiqiy islom yo‘lidan ozdirishga har tomonlama urinadi. Ammo al-Farazdaq o‘zining diniy his-tuyg‘ularida sodiq qoladi va iblisni bir qadar mantiqiy dalillar bilan mag‘lub etadi. Iblis haqidagi qasida go‘zal oddiyligi va ishonchliligi bilan arab tanqidchilari tomonidan arab diniy she’riyatining eng zo‘r namunasi hisoblanadi. Al-Farazdaqning badaviy shoir sifatidagi qobiliyatlari sahroni ta’riflashga bag‘ishlangan she’rlarida ayniqsa to‘liq namoyon bo‘lgan. Bejizga al-Farazdaq o‘zini al-Muhalhil, Imru’ul-Qays, Tarafa hamda islomgacha bo‘lgan boshqa shoirlar yo‘nalishining davomchisi deb hisoblamaydi. Misol uchun shoirning sahroda och bo‘riga duch kelgani haqidagi go‘zal hikoyasini keltiramiz. U johiliyat davridagi quvg‘inga uchragan shoirlar qasidalaridagi eng yaxshi o‘rinlarni eslatadi. Tez chopar, tuklari tushib ketgan, yolg’iz daydib yurgan, ochlikdan kuchsizlanib qolgan bo’ri mening gulxanim tomon keldi. U yaqinlashgach men unga dedim: “yaqinroq kel, mening ovqatimni bo’lishib yeymiz”. |