O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Jarir (653–733). Arab tanqidchiligi umaviylar she’riy uchligining eng iste’dodli vakili deb al-Farazdaqning adabiy raqibi Jarirni hisoblaydi. Shoir tamim qabilasining qashshoq badaviy urug‘idan kelib chiqqan bo‘lib, bolaligida otasining molini boqqan. Bolalik yillaridayoq u o‘z qabilasidagi zodagon va boy urug‘larining kalondimog‘ vakillariga nisbatan adovat hissini tuygan, keyinchalik esa ushbu adovat uning she’rlarida o‘z ifodasini topgan. Shunisi qiziqarliki, arab zodagonlari arablarga taalluqli bo‘lmagan barcha narsalarni nazar-pisand qilmagan vaqtda, Jarir arablar bilan mavllar o‘rtasida tenglik tarafdori bo‘lgan, o‘z she’rlarida mavllarni maqtagan va ular oliyjanoblikda arablardan qolishmasligini ochiqchasiga aytgan. Ilk yoshlik yillaridayoq Jarir iste’dodli shoir sifatida tanilgan, ammo qashshoq badaviy urug‘i uning iste’dodi to‘liq namoyon bo‘lishi uchun haddan tashqari tor doira bo‘lgan va shu bois Jarir qudratli va boy homiy izlagan. U Abdul Malik va al-Valid kabi xalifalarning saroy shoiri sifatida qo‘nim topmagunicha xalifalikning deyarli barcha hududlarini aylanib chiqqan. Jarirning umaviylar saroyidagi mavqei unchalik mustahkam bo‘lmagan, chunki uning urug‘i umaviylarning dushmani bo‘lgan zubayriylar hamda qaysiylar qabilasi bilan ittifoqdosh bo‘lgan. Shoir bir necha madhiyasini bag‘ishlagan Iroq noibi al-Xajjojning qo‘llab-quvvatlashigina Jarirning saroyda qolishiga yordam bergan. Shoir xalifalar unga va uning urug‘iga foyda keltirishlari uchun juda ko‘p mehnat qilgan, ammo na xalifalar, na o‘zining qabilasida al-Axtal yoki al-Farazdaq bilan teng maqomga ega bo‘la olgan. Jarir o‘z madhiyalarini turli shaxslarga – umaviylar xalifalari va ularning yaqinlari, xalifaning Iroqdagi noibi al-Xajjoj kabilarga bag‘ishlagan. Jarirning madhiyalari odatda hajm jihatdan katta va juda balandparvozdir. Ularda shoir maqtalayotgan shaxsning fazilatlarini sanab o‘tgan, ayniqsa sahiylik va taqvodorlik singari xislatlarga tahsin o‘qigan. Shoir xalifalarni ulug‘lab, «Allohning yerdagi noibi», «xudoning podsholikka ko‘tarilgan shaxsi», «mahdiy» kabi sifatlashlarni ko‘p ishlatgan. O‘z zamonidagi boshqa shoirlardan farqli ravishda Jarir maqtalayotgan shaxsning an’anaviy fazilatlari –– qudrati, jasorati 58 kabilarni ta’kidlash bilan cheklanmagan, balki bunyodkorlik faoliyatini suv sug’orish inshootlari qurishi, bog‘ yaratishi va hokazolarni ham ularning xizmati sifatida ko‘rsatgan. Zamondoshlari orasida Jarirning hajviy she’rlari alohida muvaffaqiyat qozongan. Jarir o‘z raqiblari bo‘lgan boshqa qabila shoirlariga, jumladan al-Axtal va al-Farazdaqqa qarshi hujumlarida tengsiz bo‘lgan. Qizg‘in she’riy bahsda u raqibining hajviy she’rini biroz to‘ldirib, muallifning o‘ziga qarshi qarata olgan. Jarir qo‘pollik ham, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tuhmat ham ishlatishdan hazar qilmagan, u raqib qabilasi va urug‘i ustidan mag‘zava to‘kkan, uning ota-onalarini sharmanda qilgan, unga turli xil noinsofliklarni ayb qilib qo‘ygan. Al-Farazdaqni tahqirlashga harakat qilib, shoir uni temirchining o‘g‘li deb ataydi (temirchilik hunari badaviylarda nojo‘ya mashg‘ulot hisoblangan) hamda shu joyning o‘zidayoq temirchilik uskunalarini zaharxanda bilan sanab o‘tgan. Jarir al-Axtalga hujum qilar ekan, musulmon hukmdor qoshidagi shoir sifatida musulmon shoirga munosib javob bera olmagan al-Axtalning mushkul ahvolidan foydalanib, tag‘libiylarni nasroniy bo‘lganliklari, cho‘chqa go‘shti yeb, sharob ichganliklari uchun ularning ustilaridan mag‘zava to‘kadi. Jarir al-Axtarni tahqirlash uchun uning ismini Uxaytal (Axtalning kichraytirilgani) deb atayin buzib aytadi, buning ma’nosi esa «ahmoq», «har xil bo‘mag‘ur narsalarni gapiruvchi»dir. Xalifa Abdul Malikning e’tiborini qozonish uchun shoir sotqinlik qiladi – o‘z qabiladoshlari qo‘llab-quvvatlagan Ibn az-Zubayrga qarshi haqoratomuz hujum qiladi. Jarir madhiya va hajviyalardan tashqari ko‘plab marsiya va lirik she’rlar ham yozgan. Jarir she’riyatii shaklan an’anaviy, ammo, boshqa zamondoshlarida bo‘lgani kabi, shoirning islomgacha bo‘lgan davrdagi kabi sevgan kishining ichki kechinmalarini – xavotir, g‘am-g‘ussa, hijron kabi his-tuyg‘ularni ifodalashi bilan ajralib turadi. Jarir she’rlariga ajoyib nafislik va ohangdorlik xos. Ular nozik va kutilmagan istioralar, ritmik takrorlarga to‘la. Ularda al-Farazdaq she’rlaridagi balandparvoz 59 ulug‘vorlik, chuqurlik va bo‘yoqdorlik yo‘q, ammo ularda raqibida bo‘lmagan jihatlar – ravshanlik va odatdagidan tashqari musiqiylik bor. O‘rta asr arab tanqidchilari, al-Farazdaq va Jarirni qiyoslab, birinchisining she’rlari sun’iyroq va tantanavorroq, ikkinchisiniki esa tabiiyroq va erkinroq deb topganlar. Bu xususda «Qo‘shiqlar kitobi»ning tuzuvchisi Abul Faraj al-Isfaxoniy quyidagi latifani aytib ketgan. Bir kun shuhratparast Jarir tilshunoslardan biridan so‘rabdi: «Kim yaxshiroq shoir, menmi yoki al-Farazdaq» – «Sen, – deb javob beribdi tilshunos, – al-Farazdaqdan oddiy odamlar nazarida ustunsan, ammo olimlar nazdida sening she’rlaring al-Farazdaqnikidan ortda qoladi». Jarir: «G‘alaba! – deb qichqiribdi, – Allohga hamdu sanolar bo‘lsinki, mening ahvolim yaxshiroq ekan, chunki yuz nafar odam orasidan bitta ham olim topishing qiyin!». Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|