O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Badaviy ishqiy she’riyat arab ko‘chmanchilarining manzillarida yaratilgan.
Rivoyatlarga ko‘ra, Uzra nomli hijoz qabilasidan chiqqanlar she’r yozish mahorati bilan ayniqsa shuhrat qozonganlar, shu bois badaviylik yo‘nalishi ayni vaqtda Uzra yo‘nalishi deb ham ataladi. Uzra shoirlari qabilaning shafqatsiz qonunlari bilan bir-birlaridan ayrilgan baxtsiz oshiqlarning pok va sof muhabbatini kuylaganlar. Allohning irodasi bilan yuzaga kelgan, taqdir bilan bog‘liq ilohiy muhabbat shoirga faqat azob beradi. Bu azobdan uni hatto o‘lim ham forig‘ eta olmaydi. Uzra she’riyatii bir vaqtlar mag‘rur va kurashchan qabilaning hozirgi quvonchsiz va ayanchli hayoti sharoitida tug‘ilgan chorasiz hijron va mahkumlik hislari bilan to‘lgan. Badaviy shoirlarning asarlarida o’ziga xoslik deyarli mavjud emas. Shu bois u yoki bu shoirning muallifligini aniq aytish ancha qiyin. VIII–X asrlarda yashab 63 ijod qilgan arab tilshunoslarining antologiyalarida bir qancha uzra shoirlarining hayoti va bebaxt muhabbati haqidagi yarim afsonaviy rivoyatlar saqlanib qolgan. Uzra qabilasidan chiqqan Jamil (vafoti 701 yil) mashhur badaviy liriklardan biri hisoblanadi. Uning Buseynaga bo‘lgan fojiali muhabbati haqidagi afsona o‘rta asrlarda juda mashhur bo‘lgan. Rivoyatlarga ko‘ra, shoir o‘z mahbubasiga ko‘plab qasidalar bag‘ishlagan, ammo unga sovchi qo‘yishga uringanida, Buseynaning qarindoshlari uni qattiq g‘azab bilan rad etganlar (badaviylarda o‘z qabilasidan bo‘lgan qizga she’r bag‘ishlash va ayniqsa shunday uyatli qilmishdan keyin unga sovchi yuborish sharmandalik hisoblangan). Buseynani boshqa kimsaga turmushga beradilar, ammo Jamil mahbubasi bilan ko‘rishishda davom etadi, bu Buseyna erining qabiladoshlarini g‘azablantiradi. Ularning ta’qibi tufayli shoir Yamanga, so‘ngra Misrga qochishga majbur bo‘ladi. Jamil o‘zining g‘azallari bilan shuhrat qozongan, holbuki uning asarlari ichida an’anaviy badaviy madhiya va hajviyalar ham bo‘lgan. Jamilning g‘azallari Buseynaga bag‘ishlangan. Ularda shoir eng alangali ifodalar orqali o‘zining ehtirosli va sadoqatli muhabbati, mahbubasi uchun barcha to‘siqlarni yengishga va hatto hayotini qurbon qilishga tayyorligi haqida so‘z yuritadi. Uzra yo‘nalishidagi boshqa bir shoir (uning tarixiy haqiqiyligi, aftidan, uncha shubha uyg‘otmaydi) Amir qabilasidan chiqqan Qays ibn Zarix (VII asr oxiri) bo‘lgan. U mahbubasi Lubnaga ta’sirli muhabbati bilan tanilgan (shoir uni ko‘pincha kichraytirgan holda Lubeyna deb ataydi). Qays va Lubnaning muhabbati, rivoyatga ko‘ra, fojiali shakllandi. Shoirning qarindoshlari oshiqlarning ajralishini qattiq talab qildilar. Biroq baxtsiz shoir ayriliqdan keyin ham badaviylar axloqini buzgan holda o‘z mahbubasini ko‘rishga urindi. Ana shu bois xalifa Mu’oviya, Lubnaning otasi iltimosini inobatga olib, Qaysni qonunbuzar deb e’lon qildi va shoirni qabiladan quvib yubordi. Shoir xalifaning qarorini bilgach, ba’zi ilohiy jihatlariga ega bo‘lgan mungli she’rini yozgan. Shaxsi bilan ko‘plab rivoyatlar bog‘liq bo‘lgan uzriy yo‘nalishidagi eng mashhur shoir Majnun laqabli Qays ibn al-Mulauvah bo‘lgan. Majnunning hayoti 64 va ijodi haqidagi ma’lumotlar afsonaviy xususiyatga ega. Uning Layliga bo‘lgan baxtsiz muhabbati haqidagi she’riy hikoya nafaqat arab, balki Sharqning boshqa xalqlari adabiyotlarida ham ko‘plab asarlar uchun mavzu bo‘lib xizmat qilgan. Arab o‘rta asr an’anasi Layli ismi tilga olingan barcha she’rlarni Majnunga tegishli deb hisoblagani sababli, Majnunning haqiqiy tarjimai holi va she’rlarining haqiqiyligini aniqlab bo‘lmagan. Nima bo‘lganda ham, Majnun yozgan deb hisoblanadigan barcha she’rlar uzriy yo‘nalishida bo‘lib, VII–VIII asrlar badaviy she’riyatiining barcha asosiy jihatlariga ega. Shoirlarning she’rlariga sharh sifatida yuzaga kelgan Jamil va Buseyna, Qays va Lubna, Majnun va Layli haqidagi qissalar keyinchalik, Antaraning afsonalari singari, o‘ziga xos nasriy janr shaklida mustaqil hayotga ega bo‘lgan. Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|