O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Monopoliya – monopol yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol 
yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot 
ustidan hukmronlikni 
amalga oshiruvchi yirik 
korxonalar (firma, 
korporatsiyalar)ning birlashmalari. 
«Monopoliya» atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan 
(ya’ni, grekcha «mono» - yagona, bitta va «poleo» - sotaman) tarkib topsada, biroq 
uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. 
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning 
to‘planishi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning to‘planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi 
hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to‘planishini 
namoyon etadi. 

---

Ishlab chiqarish to‘planishining asosiy sababi bo‘lib olinayotgan foyda 
hajmining ko‘payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko‘paytirib borish 
maqsadida tadbirkor olingan qo‘shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini 
kapitallashtiradi, ya’ni unga qo‘shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi 
sotib oladi. Bu esa ba’zi bir korxonalarning o‘sishi hamda ishlab chiqarish 
miqyoslarining kengayishiga olib keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi 
kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendensiyasini 
keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to‘planishining moddiy asosi 
bo‘lib kapitalning to‘planishi va markazlashuvi hisoblanadi. 
Kapitalning to‘planishi – bu qo‘shimcha qiymatning bir qismini 
jamg‘arish (kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Bu 
jarayon quyidagi ko‘rsatkichlar orqali tavsiflanadi: korxonadagi ishlovchilar soni, 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xomashyo miqdori, 
tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi. Kapitalning to‘planishi kapitalning 
markazlashuvi jarayoni bilan yanada to‘ldiriladi.