O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

2. Ishsizlik tushunchasi va uning turlari 
Ishsizlikning foydasi borligiga
uni boshidan kechirmaganlar ko‘proq ishonadilar. 
Jon Gelbreyt, amerikalik iqtisodchi va diplomat 
Ishsizlik – bu mamlakat aholisining mehnatga layoqatli yoshga yetgan, 
ishlamaydigan va qonunchilikka ko‘ra belgilangan muddat davomida ish 
qidirayotgan shaxslardan iborat qismidir. 
Ishsizlikning ta’rifiga asosan ishsizlik darajasini hisoblash tenglamasini 
tuzish mumkin: 
ishsizlar soni 
ishsizlik darajasi = ------------------------- x 100%. 
 
ishchi kuchi soni 
Bunda ishsizlar soni tegishli organ va institutlar tomonidan taqdim etilgan 
ma’lumotlar (masalan, ko‘pchilik mamlakatlarda mehnat birjalarining statistikasi) 
asosida hisoblanadi, ishchi kuchi esa mamlakatdagi jami aholi soni hamda 
quyidagi ayrim aholi guruhlarining ayirmasi sifatida aniqlanadi. 
♦ mehnatga layoqatli yoshga yetmagan shaxslar; 

---

♦ maxsus muassasalarda saqlanayotgan shaxslar (qamoqxonalar, ruhiy 
kasalliklar shifoxonalarida va hokazo); 
♦ ishchi kuchi tarkibidan chiqib ketgan shaxslar (nafaqachilar, mehnat 
layoqatini yo‘qotganlar va hokazo). 
Bu yo‘l bilan hosil qilingan ishsizlik darajasi ko‘rsatkichi sof arifmetik 
ko‘rsatkichdir. 
Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholashda uning mamlakat 
iqtisodiyotiga ham, uning ijtimoiy muhitiga (iqlimiga) ham ta’sir ko‘rsatuvchi turli 
ko‘rinishlarini ko‘rib chiqish zarur. 
Ishsizlik uch xil bo‘ladi: 
♦ friksion (ko‘ngilli); 
♦ tarkibiy; 
♦ siklik (davriy). 
Friksion ishsizlik – ishsizlikning bu turi ko‘ngilli ishsizlikdir. 
Friksion ishsizlikni quyidagi sabablar keltirib chiqaradi: 
♦ aholining bevosita (geografik) ko‘chib yurishi – kishi yangi joyga ko‘chib 
o‘tsa, ko‘chish paytida, ungacha va undan keyin ma’lum muddat ishsiz bo‘lib 
turadi; 
♦ kasbiy qiziqishlarning (manfaatlarning) almashinuvi, qayta o‘qish, qayta 
malaka olish; 
♦ insonning shaxsiy hayotida yangi bosqichlarning boshlanishi (o‘qish, 
farzandli bo‘lish va hokazo). 
Ko‘ngilli ishsizlik ish qidirish va kutish bilan bog‘liqdir. «Friksion» atamasi 
mehnat bozorida ma’lum bir tebranishlar bo‘lib turishini, mehnat bozoridagi 
muvozanatga bir zumda erishib bo‘lmasligini ta’kidlaydi. 
Ammo bu oddiy me’yordagi emas, balki ijobiy holatdir, chunki friksion 
ishsizlikning mavjudligi mehnat bozorining moslashuvchanligini va uning har bir 
ishtirokchisi o‘z hatti-harakatlarida tanlov erkinligiga ega ekanligini ko‘rsatadi: 
keng ijtimoiy siyosat yuqoriroq haq to‘lanadigan yoki yanada qiziqarliroq ish 
qidirish holatida uzoqroq qolish imkoniyatini beradi, bu esa davlat ijtimoiy-
iqtisodiy siyosatining katta yutug‘i hisoblanadi.