O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Darsning o’quv maqsadi:  
Talabalarda iqtisodiy sikl tushunchasi, ishsizlik tushunchasi va uning 
turlari, ishsizlikning sabab va oqibatlari, ishsizlik bo‘yicha davlat siyosati: klassik 
va keynscha yondashuvlar xususiyatlari haqida bilim va ko‘nikmalarni 
shakllantirishdan iborat.
Tushunchalar va tayanch iboralar
Iqtisodiy sikl, Ishsizlik, friksion ishsizlik, tarkibiy ishsizlik, tabiiy ishsizlik, 
siklik ishsizlik, Ouken qonuni, iqtisodiyotda gisterezis. 
Asosiy savollar 
1. 
Iqtisodiy sikl tushunchasi 
2. 
Ishsizlik tushunchasi va uning turlari 
3. 
Ishsizlikning sabab va oqibatlari.
4. 
Ishsizlik bo‘yicha davlat siyosati: klassik va keynscha yondashuvlar. 
1. 
Iqtisodiy sikl tushunchasi 
Jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot tarixi iqtisodiyotning hech qachon tekis va 
silliq yo‘l bilan, olg‘a rivojlanish yo‘lidan ketmaganligini yaqqol namoyon 
etmoqda. Bu tarix o‘zining turli bosqichlarda iqtisodiy kon’yunkturaning bir-birini 
davriy ravishda almashtirib turgan va almashtirib kelayotgan tanazzul yoki 
yuksalishni boshidan kechirib keldi. Bu o‘zgarishlar makroiqtisodiy beqarorlik 
yoki bozor iqtisodiyoti rivojlanishining davriyligi deb ataladi. 
Iqtisodiy sikllarning boshqa tasniflari ham bor. Davomiylik bo‘yicha tasnif 
juda keng tarqalgan bo‘lib, unda odatda siklik tebranishlarning uch turi alohida 
ajratib ko‘rsatiladi: 
♦ 3,5-4 yil davom etadigan qisqa muddatli sikllar; 
♦ 8—10 yil davom etadigan o‘rta muddatli sikllar; 
♦ 48—55 yil davom etadigan uzoq muddatli sikllar. 
O‘rta muddatli siklni o‘rganish uchun uning asosiy bosqichlarini ajratib olish 
lozim (13.1-rasmga qarang). Odatda iqtisodiy sikl to‘rtta fazaga ajratiladi: 
♦ inqiroz (siklik to‘lqinning trend liniyasi uzra joylashgan pasaytiruvchi 
qismi – a qism); 
♦ depressiya (tushkunlik) – (siklik to‘lqinning trend liniyasi ostida 
joylashgan pasaytiruvchi qismi – b qism); 
♦ jonlanish (siklik to‘lqinning trend liniyasi ostida joylashgan yuksaltiruvchi 
qismi – s qism); 
♦ yuksalish (siklik to‘lqinning trend liniyasi uzra joylashgan yuksaltiruvchi 
qismi – d qism). 
Inqiroz – qayta ishlab chiqarishning gurkirab rivojlanayotgan ishlab 
chiqarish mahsulotni sotish bilan bog‘liq keskin muammoga duch kelgan 
vaziyatidir. Bozorga taqdim qilingan tovar va xizmatlar to‘lovga layoqatli munosib 
talabni topa olmaydi. Sotilmay qolgan tovarlar tovar-moddiy zahiralarning 
to‘planib qolishiga olib keladi, foyda kamayadi, ishlab chiqarish hajmlari 

---

qisqaradi, investisiyalar hajmi ham qisqaradi, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning 
pasayishi oqibatida ishsizlik ortadi. To‘lovga layoqali talabning kamayishi 
bularning barchasini yanada kuchaytiradi. 
Depressiya bosqichida investisiyalash mutlaqo to‘xtaydi, iqtisodiyot 
turg‘unlikka yuz tutadi. 
Jonlanish bosqichida so‘nishning eng quyi nuqtasidan o‘tiladi va 
iqtisodiyotning inqirozdan avvalgi holatiga asta-sekin qaytish boshlanadi. Ishsizlik 
qisqaradi, daromad va foyda o‘sadi, investisiya jarayonlari boshlab yuboriladi. 
Nihoyat, yuksalish bosqichida iqtisodiyot gurkirab rivojlanadi, trend ijobiy 
(musbat) bo‘lganda ko‘plab makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha inqirozdan 
avvalgi vaziyatdagi dastlabki darajaga nisbatan yuqoriroq nuqtalarga erishadi, 
yuksalishning eng yuksak nuqtasiga, iqtisodiy siklning cho‘qqisiga yetib boradi, 
so‘ng yana inqiroz bilan almashadi.
U yoki bu mamlkatning iqtisodiyoti iqtisodiy siklning qaysi bosqichida 
ekanligini to‘g‘ri baholash uchun ekspertlar bir qator iqtisodiy indikatorlardan 
foydalanadilar, ya’ni asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar dinamikasini 
baholaydilar. Qaysi ko‘rsatkichlarning tanlab olinishi mazkur iqtisodiy vaziyatda 
iqtisodiyotning holatini nima eng yorqin xarakterlashiga bog‘liq bo‘ladi. 
Odatda, iqtisodiy sikl indikatorlari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlar tanlab 
olinadi: jami ishlab chiqarish (YaIM yoki YaMM), ishsizlik darajasi, tovar-moddiy 
zahiralar va ishlab chiqarish omillari zahiralari, narx darajasi, pul massasining 
hajmi, pullarning aylanish tezligi, qisqa muddatli foiz stavkalari va hokazo. 
Ishsizlik makroiqtisodiy beqarorlikning eng muhim namoyon bo‘lish 
shakllaridan biridir, chunki uning nafaqat sof iqtisodiy, balki ijtimoiy belgilari ham 
bor. 
Ishsizlik muammosi barcha rivojlangan mamlakatlarga u yoki bu darajada 
dahldor bo‘lgan va bo‘lib kelmoqda, ishsizlikni tartibga solish masalalari esa 
davlatning makroiqtisodiy siyosatidagi eng muhim muammoligicha qolmoqda.