O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 
Xarid haqida qaror qabul qilish jarayonining bosqichlari 
 
Ilg‘or kompaniyalar doimiy ravishda iste’molchilar tomonidan tovar 
haqida ma’lumotlar yig‘ish, savdo markasini tanlash, mahsulotdan foy-
dalanish va hatto uni yo‘q qilish jarayonlarini tadqiq qilish bilan 
shug‘ullanadilar. «Honda» ning muhandislari mahsulotlar solingan sum-
kalarni o‘z avtomobillari yukxonasiga joylashtirish (yuklash) jarayonini 
video tasmaga yozib oldilar va iste’molchilarning harakatlarini eng 
mayda holatigacha ko‘rib chiqib, konstruksiyaga zarur o‘zgartirishlar 
kiritdilar. «Quicken» - moliyaviy dasturlarni ishlab chiquvchi 
kompaniyaning «Intuit» xodimlari o‘z tovarlarining yangi sotib 
oluvchilarining har bir xatti-harakatlarini yuzaga kelgan murakkabliklari 
bilan qayd etgan holda kuzatdilar. Benson Shapiro va uning hamkasblari 
kompaniyalarni «buyurtmalar bilan qadrlash» tovarga buyurtma berish 
jarayonida yuz beradigan yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan hamma 
narsaga e’tibor qaratishga chaqiradi. 
Marketolog tovarni xarid qilish jarayoni bosqichlarini qanday aniq-
laydi? U o‘zini xaridorning o‘rniga qo‘yib ko‘rishi (introspeksiyalar 
metodi) yaqindagi xaridorlardan ularni ushbu tovarni sotib olishni 
rejalashtirayotgan iste’molchilardan xaridning bo‘lg‘usi jarayonini 
tasvirlab berishini so‘rashi vanihoyat, xaridorlar xaridning ideal 
jarayonini tasavvur qilishlari bilan qiziqishi mumkin. Ushbu metod-
lardan har biri yaratilayotgan xarid jarayoni bosqichlariga yangi-yangi 
«rang» beradi. 
Iste’molchining tovarga nisbatan tabiatini tadqiq qilish turlicha 
nomlanadi: iste’molchilik tizimi manzarasini tuzish, xaridorlik faoliyati 
sikli, xaridorlik ssenariysi. Tadqiqot obyekti iste’molchilik faoliyatining, 
masalan, yuvish, to‘yga tayyorgarlik, avtomobil xarid qilish kabi turlari 
bo‘lishi mumkin. Oxirgi holatni ko‘rib chiqamiz. Avtomobil sotib olish 
harakatlari mashina tanlash, xarid uchun pul qidirish, sug‘urtani 
rasmiylashtirish, aksessuarlar xarid qilish kabi bir yo‘la bir necha turlari 
bilan bog‘liq. Professor M.Shouni ushbu harakatlarning hammasini 

---

201 
birlashtirib bozorga taalluqli iste’molchilarga, bu harakatlarni amalga 
oshrishda yordam beruvchi firmalarni esa “metavositachilar”, deb 
qaraydi. Bir metavositachiga misol sifatida Edmunds. com.web-saytini 
ko‘rsatish mumkin. Edmunds.com. sayt avtomobillar va yondosh 
xizmatlar bo‘yicha oldindan olinmagan, obyektiv ma’lumotlarni taklif 
qiladi. Ular quyidagicha ishlaydilar: 
Edmunds. com.da taqdim etilgan har qanday avtomobillar uchun 
foydalanuvchilar modelning o‘ziga xos xususiyatlari, sifati va dillerlar 
narxini bilishi mumkin. Bir necha marka va modelni tanlash bilan 
cheklanish, mashinalarni parallel taqqoslash mumkin. Sayt orqali ishlab 
chiqaruvchilarga, maxsus iste’molchilarga atalgan va tanlangan avto-
mobillar haqida axborotlar bilan risolalarni buyurtma berish mumkin. 
Yordam uchun turli avtomobillar egalari Edmunds («Edmunds 
Town Hall») ga murojaat qilish mumkin. Bu yerda turli kompaniyalar 
haqida salbiy fikrlar bilan saytlarga ilovalar ham topishi mumkin. Tez 
orada foydalanuvchilar uchun bir yo‘la bir necha markadagi avtomobil-
larning «haydovchilarini testdan o‘tkazish»ga yozilish imkoniyati bo‘la-
di, ularga Edmunds va CarMax, Avto Nationalning sherik kompaniyalari 
va boshqalar homiylik qiladi. Xaridorlar mashinani bemalol, erkin 
ko‘zdan kechira oladilar. Bunday testlashtirishning vaqti, joyi va 
ishtirokchilari oldindan belgilanadi, chunki xaridorlar aynan o‘zlariga 
zarur modellarini sotib olishlariga ishonsa bo‘ladi. Mashinaning 
markasini aniqlagach, foydalanuvchilar zarur model va modifikat-
siyalarni tanlashlari mumkin. Hammasi yakunlangach, “Edmunds” dan 
(National-Bank orqali) mashina sotib olish uchun kredit olish, servis 
kafolatni uzaytirish (Warranty Gold yordamida avtomobilni sug‘urtalash 
(GEICO kompaniyalarida), qolgan pulga esa aksessuarlar sotib olish 
(J.C.Whitney dan) mumkin. 
Olimlar tomonidan mashina sotib olishning tabiiy, besh bosqichni 
o‘z ichiga oluvchi modeli ishlab chiqilgan: muammoni tushunib yetish, 
axborotlar qidirish, variantlarni baholash, xarid haqida qaror va sotib 
olingandan keyingi reaksiya tabiiyki, xarid jarayoni bevosita tovar sotib 
olishdan ancha oldin boshlanadi, uning oqibati esa sotib olish aksi yuz 
bergandan keyin ancha vaqt o‘tib paydo bo‘ladi. 
Xarid jarayoni modeli uning bosqichlari izchil davom etishini 
ko‘zda tutadi. 
1. Muammolarni anglab yetish.
2. Axborotlarni qidirish. 

---

202 
3. Variantlarni baholash. 
4. Xarid haqida qaror. 
5. Xaridga reaksiya.