O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti «turizm» kafedrasi bekjanov d

12.2.Kompyuter tizimida o„rinlarni bronlashtirish. 
 
Bronlashtirishning hozirgi zamon kompyuter tizimi – KSB (Computer Reservation 
SyStem - CRS) ga XX asrning 1950 yillar oxiri va 1960 yillar boshlarida asos 
solingandi. Xuddi o‗sha paytda avia tashishlar nufuzi oshishi aviakoipaniyalarga ulkan 
rezervlashtirish markazlarini yaratish zaruratini tug‗dirdi. Ularning vazifasi turistik 
agentlar, mijozlardan pochta, telefon, telegraf orqali joyni bronlashga tushayotgan 
buyurtmalarni qo‗lda ishlash edi. G‗oyat kattaligi va ishlovchi xodimlar sonining 
ko‗pligiga qaramay, o‗tgan biroz vaqt ichida rezervlashtirish bo‗yicha markazlar ortib 
borayotgan axborot hajmni uddalay olmay qoldilar. Bu esa KSB ishlanamalarining 
boshlanishiga to‗rtki berdi. 
Axborotlar ishlab chiqish va taqsimlashda uni uzatish va ko‗paytirish, 
ishonchligini ta‘minlash (shu jumladan, sayohatlar uchun ma‘lumotnomalar, prays-
varaqlar, biletlar, rezervlashtirish to‗g‗risida axborotlar) ancha qimmat turadi. Negaki 
xato ham juda qimmatga tushadi, AQShda ayrim kompaniyalar hali o‗tgan asrning 1960 
yillaridayoq o‗z xususiy kompyuter tizimlarini ishlab chiqqandilar. Keyinchalik ayrim 
firmalarni ular birlashtirishga o‗rinishlari muvaffaqitsizlikka uchradi (1961 yil – «DEL 
TAMATIC» ―Delta‖, ―PANA-MAC‖, «Pan Am»firmalari), ikki Amerika kompaniyalari 
«American Airlenes» va ―United Airlines‖ bir – biridan mustaqil yuqori unumli, 
raqobatbardosh rezervlashtirish tizimlari yaratdilar. 
Bu tizimlarning paydo bo‗lishi bilan agentlar sanoqli sekundlar ichida 
rezervlashtirishni tasdiqlashni amalga oshirish imkoniga ega bo‗ldilar. Qiymati va 
usullarining mustahkamligi nuqtai nazaridan aviabiletlarni rezervlashtirish tizimi asosida 
zarur barcha harajatlarni shakllantirishda inqilob yasalganda, tizim muvoffaqiyatlari ham 
ulkan edi. 
Xodimlar sonini qisqartirish, taklif etilayotgan xizmatlar hajmining ko‗payishi, 
tannarxni va xizmat ko‗rsatish vaqtining kamayishi oqilona samarasi bilan bir qatorda 
ko‗rsatilgan tizimlar aviakompaniyalar marketing strategiyasini amalga oshirishni 
ta‘minlash imkonini berdi. Jumladan, narx belgilash qismida, avialaynerlar yuklanishi va 
daromad olishida, buyurtmachini xabardor qilishda qulayliklar paydo bo‗ldi. 
Avialiniyalar soni ko‗payishi bilan 1970-yillar ikkinchi yarimida samolyotlar 
aviatashishlar hajmi o‗sdi. KSB haqli aviabiletlarni, rezervlashtirishda operatsiyalarni 
amalga oshiruvchi asosiy vosita bo‗lib qoldi. Faqat ichki avialinilarda 95 % buyurtmalar 
beshta asosiy tizim orqali o‗tadi, ulardan «Sabre» va ―Apollo‖ ga 75 % gacha to‗g‗ri 
keladi. ―United Airlines‖ va ―Amercan Airlines‖ kompaniyalarining o‗zlari esa faqat 30 
% aviatashishni ta‘minladilar. 
Bronlashtirishning kompyuter tizim taraqqiyoti yo‗lida birinchi qadam 
aviakompaniyalarning o‗zlarini idoralarida terminallar o‗rnatilishi bo‗ldi. Bu 
aviakompaniyalar xodimlari ish samaradorligi va sifatini keskin oshirish imkonini berdi. 
Telefon qo‗ng‗iroqlari va telegrammalar orqali turistik agentlar va jismoniy shaxslar 
tomonidan bronlashga berilayotgan buyurtmalar sonini kamaytirmasdan tez va aniq 
ishlashga sharoit yaratdi. Aviakompaniyalar tomonidan navbatdagi qadam bir necha yil 
keyin qo‗yiladi, ya‘ni yirik turistik agentliklarda bronlashtirishning terminllarini o‗rnatish 
boshlandi. Bronlashtirishning yangi texnologiyasi samaradorligini tez anlagan turistik 

---

95 
agentlar aviakompaniyalardan bronlashtirish tizimida taqdim etilgan axborotlar miqyosini 
sezilarli ko‗paytirishni qat‘iy turib talab qila boshladilar.
O‗z taraqqiyoti boshlanishida Yevropa bronlashtirish tizimida afazlligini 
ko‗rsatgan «Amadeus» keyinchalik o‗ziga xos tarzda amerika bozoriga yorib kirdi va 
bronlashtirishning ―Sustem One‖ kompyuter tizimi bilan qurollanish unga ana shunday 
imkoniyat eshigini ochdi. 
«Amadeus» tizimi Yevropa va Janubiy Amerikadada so‗zsiz yetakchi sifatida 
amerika bozorida, shuningdek Afrika va Osiyo mamlakatlarida mustahkam o‗rinni 
egallaydi. Turistik agentliklarning ko‗proq terminallar soni va aviakompaniyalarini 
aviabiletlar sotish idoralari (225 549) «Amadeus» tizimiga ulangan. Rossiyada 
«Amadeus»ga 1000 dan ko‗proq terminallar ulangan. Ular Moskva, Sankt – Peterburg va 
yana 30 ta Rossiya shaharlaridan 600 dan ortiq agentliklar idoralarida joylashgan. 
Tizimni boshqaruv tarkibi shtat-kvartira (Madrid Ispaniya), barcha axborotlarni qayta 
ishlash bo‗yicha texnologik markaz (Erding, Germaniya) va tizim taraqqiyoti bo‗yicha 
markaz (Fransiya) larni o‗z ichiga olgan. Madriddagi bosh idora kommunikatsiya 
markazi hisoblanadi va umumiy marketing strtegiyasi, korporativ va moliyaviy 
yo‗nalishlar (350 dan ko‗proq xodimlar)ni belgilaydi. Nitssedagi mahsulotlar taraqqiyoti 
markazi faoliyati yo‗nalishi marketing mahsulotlari va taraqqiyoti, mijozlarni qo‗llab – 
quvvatlash va ma‘lumotlarsiz xizmat ko‗rsatish bazasi hisoblanadi. Markazda 1100 dan 
ko‗proq xodimlar ishlaydi. Yevropada eng qudratli hisoblangan bosh kompyuter 
Myunxen yaqinidagi Erdingda joylashgan. Bu eng yirik xususiy ma‘lumotlar bazasi 
markazi. Bu yerda bir sekunda 2500 dan ziyod transaksiya amalga oshirildi. Markazda 
900 dan ko‗proq xodim ishlaydi. 
«Amadeus» - eng katta tizimlardan biri 36 mln. dan ziyod sayohatchilar 
kelmasdan turib har kuni undan foydalanishadi va 11 mingga yaqin turagentlar ularga 
servis taqdim etadi. «Amadeus» nufuzi shandaki, uning mahsulotlari o‗tirish o‗rinlarini 
rezervlashtirishdan tortib, avtomatik amalga oshirishgacha bo‗lgan hisob-kitoblarini 
doimiy ravishda axborot tablosida keng aks ettiradi. «Amadeus» orqali turagentlar so‗rov 
bilan 100 turoperatorlardan istaganiga – deyarli asosiy ishtirokchilarning barchasiga 
murojaat qila oladilar. «Amadeus» turgan joydagi turagentlikka kelgan sayohatchi 
xizmatlarning to‗liq paketini olishi mumkin. Unga aviauchishni bronlashtirish, 
mehmonxona, avtomobil prokati kiritilgan. «Amadeus» ularning tipi bo‗yicha to‗liq 
axborot taqdim etgan holda nomerlar mavjudligini, arzondan tortib qimmat turadigan 
narxlargacha ko‗rsatadi. Bundan, tashqari tasdiqlangan bronlashtirishni, bronlangan 
nomer narxi o‗zgarmasligini kafolatlaydi. Ularni agentlik maxsus narxlarida 51 mingdan 
ko‗proq mehmonxonalarga sotilishini ta‘minlaydi. 
«Amadeus» firmasi so‗rovi bo‗yicha aloqaning navbatdagi darajasiga o‗tiladi. 
«Amadeus» «Thiso» va ―Wicom‖ firmalariga ulangan, ular mehmonxona xizmati 
ko‗rsatishga ixtisoslashgan, bozorda tez o‗zaro harakatini ta‘minlaydilar. 
«Amadeus» tizimining bosh vazifasi quyidagilar hisoblanadi: 

Turistik xizmatlar yetkazib beruvchilarga avia temiryo‗l biletlari, otellar, 
avtomobil prokati va boshqa sotishning ishonchli, samarali xizmatlarini taklif 
etish; abonentga kuchli boshqaruv va marketing, raqobatbardosh va daromadli 
usulni taklif qilish; mahalliy va xalqaro yetkazib beruvchilarga kirishga 
ko‗maklashish, faoliyat boshqaruvini ta‘minlash va firma moliyaviy ishlarini 
yuritishda yordam berish. 

Aviakompaniyalar va turagentlarga bir vaqtning o‗zida ularning idoralaridagi 
tizimlardan foydalanish imkoniyatini taqdim etish; texnik aloqa vositalari bilan 

---

96 
global xizmat ko‗rsatishni ta‘minlash va boshqa tizimlar bilan ittifoqini yo‗lga 
qo‗yish. 
«Amadeus» tizimi aviakompaniyalar bilan ―Last Stat Av-ailability‖ rejimida 
ishlaydi. Barcha transaksiya real vaqt rejimida amalga oshiriladi. «Amadeus Fare Quote» 
tizimi dunyo bo‗yicha har qanday tarifni topish va shu bo‗yicha bilet yozib berishni 
kafolatlanadi. Ko‗pincha bronlashtirishning bu tizimi «Ctart Amadeus» deb o‗tkaziladi. 
Turistik xizmatlarni bronlashtirishning «Ctart» sistemasi «Amadeus» ning sherigi va 
«Amadeus»dan har qanday foydalanuvchi «Ctart»dan foydalanuvchi hisoblanadi. 
«Amadeus» orqali aviatashishlar, mehmonxonalar va avtomobillarni ijaraga olishni 
bronlashtirish amalga oshiriladi, «Ctart» orqali esa boshqa hamma xizmatlar bron 
qilinadi. Rossiya va MDH mamlakatlarida «Amadeus» 1993 yilda paydo bo‗ldi. 1997 
yilda mayda firma Aeroflot bilan sherikchilik haqida bitim imzoladi, 1998 «Polet - 
Sirena» va GAVS bilan hamkorlik ko‗zda tutilayotgan bitim tuzildi. 
Bronlashtirishning xalqaro kompyuter tizimi ―Galileo Iaternational‖, ―IheGalileo 
Company Ltd‖ kompaniyasi tomonidan yaratilgan. Bu kompaniyaga 1917 yil iyulda 
―Brtsh Airways‖, ―Swissair‖, ―RLM‖ va ―Covia‖ aviakopaniyalari tomonidan asos 
solingan. 1987 yil avgustda ta‘sischilarga ―Alitalio‖ va ―Austrian Airlines‖ qo‗shildilar. 
1987 yil oktyabrda ta‘sischilar tarkibiga ―Air Linqus‖ va ―Tap Air Portuqal‖ kirdilar. 
1988 yilda ularga ―Sabena‖ va ―Olympic Airuvays‖ ning qo‗shilishi bilan kompaniya 
ta‘sischilari tarkibini shakllantirish yakunlanadi. 
―Galileo‖ va ―Apollo‖ sistemalari bazalarida dunyodagi barcha bronlashtirishning 
uchdan bir qismi amalga oshirilayapti. 
«Galileo Intepnational» da 3 mingga yaqin menejerlar, dasturchilar va operatorlar 
band. Ma‘lumotlarni ishlash markazi Denverdan uncha uzoq bo‗lmagan Kolorodo 
shtatida joylashgan. U yilning 365 kuni davomida sutkasiga 24 soat faoliyat ko‗rsatadi, 
har kuni 200 mln. dan ziyod xabarlarni qayta ishlaydi. 
Agar ―Amadtus‖ global GDS bozorida terminallar bo‗yicha birinchi o‗rinni 
egallasa, tizimi ulangan turagentlar soni bo‗yicha yetakchilik so‗zsiz ―Galilieo‖ga 
tegishli. Bu tizimi aviakompaniyalar, mehmonxonalar zanjiri, kompaniyalari, 
avtomobillarni prokatga berish nuqtalari, mehmonxonalar, turoperatorlar, kema guruhlari 
(kema sayohatini bronlashtirish), safarlarni bronlashtirish imkoniyatlari, teatrlarga biletlar 
sotish, tariflar haqida axborotlar, obh-havo ma‘lumotlari, vizalar, emlashlar, kredit 
kartalari va boshqalar taqdim etiladi.
―Galilieo‖ xizmatidan jahonning 107 tadan ko‗p mamlakatlararo turagentlari 
foydalanadilar. ―Galilieo‖ turfirmalari axborotlarga kirishni ta‘minlaydi, yo‗l-yo‗lakay 
turistik xizmatlar keng turlarini bron qilishga imkon beradi. ―Galilieo International‖ 
dasturi ishtirokchilari haqida axborot (jadvallar, mavjud o‗ranlar, tariflar va boshqa)lar 
100 dan ortiq mamlakatlardagi obunachilarga jo‗natiladi. 
―Galilieo‖ har qanday boshqa taqsimlash tizimi singari, ma‘lum vazifalarni 
bajarish uchun mo‗ljallangan va ilovada deb atalgan majmua tizimlaridan iborat. Barcha 
ilovalar bitta «Muqova»ga birlashtirilgan va ―Focalpoint‖ (―Sita‖ tarmog‗i orqali 
ulanishadi) yoki ―Fosalpoint Net‖ (Internet orqali ulanganda) deb ataladi. Funksional va 
boshqa variantlar imkoniyatlari bir xil o‗xshash ikki ulanish mavjudligi ―Galilieo 
International‖ ni ham yirik, ham uncha katta bo‗lmagan turfirmalar aloqalariga 
mo‗ljallanganligi bilan bog‗liqdir. 
Global elektron taqsimlash bilan shug‗ullangan ―Galilieo‖ sanoqli yillar ichida 
butun jahon turistik biznesini bog‗lovchi mezon bo‗g‗iniga aylanadi. 

---

97 
Yaqin yillarda kompaniya o‗z yutuqlarini rivojlantirishni mo‗ljallayapti. 
Jumladan, katta potensialga ega yangi turistik bozor evaziga bunga erishiladi. 
Shuningdek u foydalanuvchilar uchun juda qulay, geografik kartada aks ettirilgan, to‗liq 
grafik interfeyslarni taklif qilmoqda. Bularning barchasi birgalikda jamlanib, 
o‗zlashtirilishi va foydalanishi oson, noyob dasturni ta‘minlashga imkoni beradi. 
Bundan tashqari ―Galilieo‖ taklif qiladi: 
-Har qanday murakkab havo marshrutlari qiymatini (―Global Faree‖ ma‘lumotlar 
bazasiga qo‗shilgan narxlarni) jahon narx yetakchi tizimida bir kunda uch marta 
yangilanib turadigan milliarddan ko‗p narx pozitsiyasida tanlab avtomatik tarzda qayta 
hisoblab beradi. «Eng yaxshi narxlar»ni tanlaydi, yanada «yaxshirog‗i» chiqsa avtomatik 
ravishda bronlaydi, marshrutlar uchun narxni tez hisoblab beradi, bunda bronsiz, ―Private 
Faree‖ agentligi bilan bog‗lanib, kelishilgan narxlar bo‗yicha ma‘lumotlar bazasidan 
foydalanadi: 

mahalliy «Bilet mahsulotlari» chiqarish uchun keng imkoniyatlar (BSP)$ 

mahalliy soliqlarni avtomatik tarzda o‗tkazish; 

ATV – biletlar va propuskalarni avtomatik yozish; 

STP – yo‗l-yo‗lakay hujjatlarni yozish; 

ET – elektron biletlar yaratish; 

Hujjatlar chiqarish imkoniyati, mijozlarni shaxsiy talablarini to‗liq qondirish 
(agentliklarga ko‗nikish, alohida ish usuliga odatlanish, hujjatlar shakllarini 
ochiq tushinib olish, har qanday tildagi so‗rovga javob berish); 

doimiy mijozlarga yuksak darajada xizmat ko‗rsatish (―Cliet File‖ va ―Trovel 
Scoreen‖ dasturi yordamida axborotlar uzatish yuqori tezligini ta‘minlash, 
shuningdek, mijozlarning qo‗shimcha istaklarini avtomatik eslab qolish va 
uzatish); 

agentliklarning barcha tiplariga yaroqli (bazaviy terminalga qo‗shilish, 
agentlikda mavjud elektron tizimiga ulanishga egiluvchan yondoshish, olis 
stansiyalar bilan aloqani ta‘minlash, loyihalarni «kaliti bilan» quvvatlash) 
usullarni texnik hal qilish va ishbilarmonlik vositalari; 

doimiy qo‗llab-quvvatlash va joyida o‗qitish (agentlar orqali, boriladigan 
mamlakat tiliga va tegishli tilga zarur o‗quv qo‗llanmalari, shuningdek Internet 
orqali); 

turindustriyaning barcha avtomatlashtirish sohalari bo‗yicha bepul maslahatlar 
(GDS ―Galilieo‖ ga ulanish amaliyotda paydo bo‗ladigan muammolar yoki 
hamkorlik shartlari o‗zgarishiga taaluqli bo‗lganda).