10
1-BОB. MEHNAT TO’G’RISIDAGI FANNING YUZAGA KELISHI
VA UNING JAMIYAT RIVOJLANISHIDAGI ROLI
1. Mehnat to’g’risidagi fanning yuzaga kelishi
Mehnat to’g’risidagi fanning yuzaga kelishi va rivojlanishi insoniyat
tarixiga bevosita ta’sir ko’rsatgan nazariyalar bilan bog’langan,
zero ular
insonning eng muhim, uni boshqa jonzotlardan farqlaydigan mohiyatiga
—
mehnat qilish qobiliyatiga, ya’ni tabiat ashyolarini ongli ravishda
o’zgartira borib, ularni o’z talab htiyojlariga moslashtira olishga
taalluqlidir.
Mutafakkirlar,
iqtisodchi-olimlar, amaliyotchi arboblar e’tiborini
band qilgan va pirovard natijada jamiyatning rivojlanish sur’atlarini ko’p
darajada belgilagan mehnat to’g’risidagi masalalar ko’p qirrali bo’lib, u
uzoq tarixga ega.
Iqtisodiy tafakkur qadim zamonlardan buyumlar qiymati yuzaga
kelishi sirini tushunib etishga urinib kelgan. Qadimgi yunon faylasufi
Arastuning (Aristotel eramizdan oldingi 384—322 yillar)
asarlarida
tovarlar qiyoslana olishi muammosi tilga olingan edi. U ayirboshlash
nisbatlari nima bilan belgilanadi, degan savolni o’ziga o’zi berib, unga bir
xil mazmunda javob berolmasligini, lekin
u shu xususida bir necha
taxminlar borligini bildirgan.
Siyosiy iqtisodning ajralmas qismi bo’lgan mehnat to’g’risidagi fanni
rivojlantirishga ingliz iqtisodchi olimi
Adam Smit (1723—1790)
nihoyatda katta hissa qo’shdi. Uning «Xalqlar boyligining tabiati va
sabablari to’g’risida tadqiqot» deb nomlangan asosiy asarida (1776)
mamlakat boyligi moddiy ishlab chiqarish mahsulotlari
bilan belgilanishi
to’g’risidagi qoida bayon qilingan. Mahsulotlarning hajmi ishlab
chiqarishda qatnashadigan aholining ulushiga va undagi mehnat
unumdorligiga bog’liq bo’ladi. Mehnatning
taqsimlanishi va ishlab
chiqarish ixtisoslashuvining chuqurlashtirilishini A. Smit mehnat
unumdorligi oshishining sharti deb bilgan.
Jamiyatning ibtidoiy holatiga xos vaziyat e’tiborga olinmasa, A.
Smitning tovarlar qiymati nazariyasida
ikki xil nuqtai nazarni, ya’ni
qiymatning mehnat nazariyasi va ishlab chiqarish omillari nazariyasining
bir yo’la mavjudligini ko’rish mumkin. A. Smitning boshqa fikr-
mulohazalaridan, narx tarkib topadigan
barcha daromadlar manbai
mehnatdir, degan ma’no kelib chiqadi.
