O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi

 
1.3. Mehnat to’g’risidagi nazariyaning rivojlanishi 
Atoqli frantsuz iqtisodchisi, ishlab chiqarish omillari nazariyasining 
muallifi Jan Batist Sey (1767—1832) mehnat to’g’risidagi nazariyani 
rivojlantirishda boshqa yo’ldan bordi. J.B. Seyning ishlab chiqarish 
to’g’risidagi nazariyasining asosiy qoidalari quyidagilardan iborat: 
— boylik — inson foydalana oladigan jami ne’matlardir; 
— qiymat buyumga u ilgari ega bo’lmagan foydalilikni baxsh etish 
bilan yuzaga keladi: foydalilik — buyumning inson ehtiyojlarini qondirish 
xususiyatidir; 
— ishlab chiqarish — buyumlarga qiymat baxsh etib, ularni foydali 
qiladi. Ishlab chiqarish son-sanoqsiz usullarda amalga oshiriladi, lekin 
ularning barchasi uch usul: qishloq xo’jaligi, sanoat va savdo bilan 
cheklanishi mumkin; 
— buyumlarga qiymat baxsh etish. Bu ularni tovarga aylantirish 
odam, kapital va er bajaradigan ma’lum harakat, ma’lum ish tufayli 
amalga oshadi. Bu ishlab chiqarish omili deyiladi; 

---

16 
— buyumlar ishlab chiqarishda qatnashadigan odamlar —
xodimlarga, korxona egalariga va er egalariga ajratiladi. Ularning barchasi 
ishlab chiqaruvchilardir. 
— buyum bo’lmagan ne’matlar ishlab chiqaruvchilar ham bo’lishi 
mumkin (shifokorlar, artistlar, sartaroshlar va boshqalar), ular harakatining 
foydasi hech qanday buyum bilan bog’lanmaydi, lekin shunday qiymatga 
ega bo’ladiki, undan foydalansa bo’ladi. Buyum bo’lmagan ne’matlar 
ishlab chiqarilgan zahotiyoq iste’mol qilinadi; 
— ishlab chiqarishning barcha qatnashchilari, buyumga foydalilik 
baxsh etib, uning narxini shakllantirishda qatnashadi va buning uchun 
daromaddagi o’z ulushini: er egasi renta tarzida, kapitalist kapital uchun 
foiz tarzida, korxona egasi foyda tarzida, xodim ish haqi tarzida oladi; 
— oddiy (malakasiz) xodimning mehnatiga to’lanadigan haq uning 
o’z oilasini ta’minlashga etadigan narxdan oshmaydi, chunki uning 
bajaradigan ishini bajarish uchun odam bo’lishning o’zi kifoya, odam esa 
tug’ilib, tirikchilik qilish mumkin bo’lgan jamiki joyda tirikchiligini qiladi. 
Usta-hunarmand odam (malakali xodim)ning mehnatiga haq to’lash ularni 
o’qitish sarf-xarajatlarini o’z ichiga oladi; 
— kapital yuzasidan olinadigan foiz uni turli yo’nalishlarda ishlatish 
imkoniyatiga va bozordagi band etilmagan kapitallar miqdoriga bog’liq 
bo’ladi; 
— erning narxi va renta cheklanganligi va yollovchilarning unga 
bo’lgan ehtiyojlari cheklanmaganligi bilan belgilanadi; 
— buyumlarning qiymati bozorda ularga bo’lgan talabga va ularning 
taklif etilishiga bog’liq bo’ladi. 
Boyliklarni taqsimlashning ushbu nihoyatda oddiy chizmasi fandagi 
haqiqiy olg’a siljish bo’ldi. Avvalo u fiziokratlarning chizmasidan ancha 
aniqroqdir, ularning chizmalariga ko’ra moddiy mahsulotlar ayrim 
shaxslar o’rtasida emas, balki sinflar o’rtasida muomalada bo’ladi. J.B. 
Seyning mazkur oddiy chizmasida kapitalistning taqdirlanishini korxona 
egasining taqdirlanishidan osonlikcha ajratish mumkin, A. Smitda bular 
aralash holda edi. Tadbirkor ko’p hollarda kapitalist bo’lganligi 
bahonasida shotlandiyalik iqtisodchi deyarli barcha ingliz mualliflarining 
ibrati bo’yicha ana shu ikki xil taqdirlashni aralashtirib yuborgan va 
«foyda» so’zi bilan uning butun taqdirlanishini belgilagan, uning o’z 
kapitali yuzasidan oladigan foizini so’zning tom ma’nosidagi foydadan 
farqlay olmagan.