3-mаvzu: Ishsizlik iqtisodiy sotsiologiya predmeti sifatida. Ish haqi va migratsiya. Reja

3-mаvzu: Ishsizlik iqtisodiy sotsiologiya predmeti sifatida. Ish haqi va migratsiya.
Reja:

1. 
   Ishsizlikning iqtisodiy va sotsial oqibatlari.
   
2. 
   Ish xaqi ijtimoiy konteksda
   
3. 
   Migratsiya shakllari.
   

Ishsizlik deganda bekor yurganlar tushunilmaydi, balki ish qidirib mahalliy mehnat organlaridan ro‘yxatga o‘tganlar hisoblanadi. Shu tufayli oddiy bekorchi bilan ishsizning farqi bor.
Ishsiz deganda o‘n olti yoshdan boshlab to pensiya bilan ta'minlanish huquqini olishgacha bo‘lgan yoshdagi, ishga va ish haqiga (mehnat daromadiga) ega bo‘lmagan, ish qidiruvchi shaxs sifatida ro‘yxatga olingan, mehnat qilishga, kasbga tayyorlash yoki qayta tayyorlashdan o‘tishga, malakasini oshirishga tayyor mehnatga qobiliyatli shaxs tushuniladi.
Ish bilan bandlik – bu, faqat muammo emas, balki insonning iqtisodiy murakkab psixologiyasidir. Bandlarning muvaffaqiyati va ishsizlarning muvaffaqiyatsizligi – bu, mehnat munosabatlari ijtimoiy tarafining bir ko‘rinishi. Ishsizlik sharoitida yoki ishsizlik xavfi bor paytda odamlarning aynan ijtimoiy xulq-atvori namoyon bo‘ladi. Bu holatni hisobga olish uni tashkil etadigan imkoniyatlari va prinsiplarini chuqurroq tushunishga yordam beradi.
1. Ishsizlikning ijtimoiy-iqtisodiy funksiyalari.
Ishsizlik nafaqat muqarrar vaziyat sifatida, balki ba'zi aniq funksiyalarni bajaruvchi holat sifatida ham tan olinadi.
Birinchidan, gap adolat funksiyasi to‘g‘risida ketmoqda. Ishsizlik sharoitida samarali va iqtisodiy tomondan oqlangan rollar va ish joyi mavjud. Bu esa, o‘z navbatida, odamlar faqat ishlab topgan daromadlariga ega ekanliklarini bildiradi. Bu borada to‘liq bandlik va yashirin ishsizlik adolatsizroq deb hisoblanadi, chunki bu yerda hamma rasman ish bilan band va ish haqi oladi, amalda hamma ijtimoiy ishlab chiqarishda qatnashmaydi (yoki bir xillari ko‘proq, qolganlari – qamroq qatnashadi).
Ishsizlik adolatsizlik holati sifatida ham ko‘rilishi mumkin. Agar ish yetishmasa va hamma unga erisha olmasa, unda jamoada savol tug‘iladi: «Ish qanday prinsipga asosan taqsimlanadi?», nega bir xillarga ish yetadi, qolganlarga yetmaydi. Masalan, ishsizlar ko‘pincha o‘z ishsizligini adolatsizlikdan deb baholaydilar. Ulardan ko‘pchiligi korxona manfaatlariga qarshi, qonunga xilof ravishda ishdan bo‘shatilganliklari yoki qisqartirilganliklarini ta'kidlaydilar. Ishsizlarning bunday psixologiyasini ijtimoiy tadqiqotlar natijasidan bilib olish mumkin.
Bunday ijtimoiy-iqtisodiy tizimda adolati ishsizlikning aniq maksimumini talab qilsa, adolatsizlik – minimumni talab qiladi. Ishsizlikning maksimumi va minimum o‘rtasidagi o‘rtacha «ijtimoiy normasi» qidiriladi va aniqlanadi.
Ikkinchidan, ishsizlikka rag‘batlantirish funksiyasi ham qo‘shimcha ravishda yoziladi, har bir ishlovchi ma'lum sharoitda ishsizlar safida bo‘lib qolish ehtimoli borligini bilib turadi va tushunadi. Bunday vaziyat insonni intizomli bo‘lishga chorlab, o‘z malakasi va faolligini oshirish harakatini kuchaytiradi.
Ishsizlikning bo‘lishi ish beruvchi uchun unga mehnat sharoiti, mehnatga haq to‘lash, boshqarish va x.k.lar bo‘yicha imtiyozli vaziyat yaratadi. Shu bilan bir qatorda ishsizlik «qora bandlik»ni ham yuzaga keltirish mumkin. Unga muvofiq ishsizlar qonunga hilof ravishda haqoratomuz va kir ishlarni qilish uchun yollanadi.
Shunday fikr mavjudki, unga muvofiq ishsizlikni rag‘batlantirish samarasi faqatgina ishlayotganlarga emas, balki ishsizlarning o‘ziga ham «yuqadi». Ishsizlar ishga ega bo‘lish uchun «yaxshi bo‘lish va o‘z malakasini oshirishga» intiladi. Lekin ishsizning haqiqiy «nasibasi» – kutishdir. Masalan, ishsiz oldindan qanday ish bilan shug‘ullanishini bilmasdan qanday qilib malakasini oshirishi, «o‘z ustida ishlashi» mumkin?
Ishsizlikni rag‘batlantirish sabablaridan yana biri – bu, insonning mehnat, ish joyini qadrlash, uning kasbiy orientatsiyasi va siljishi, tartibga solinishi hisoblanadi.
Ko‘p davlatlarning tajribasidan ko‘rinib turibdiki, turli xil bandlik kafolatlari umuman yoki vaqtinchalik ijobiy natija beradi: ishchi ma'suliyatliroq, korxonaga sodiq qolgan holda ishonch bilan, kelajakni o‘ylab mehnat qiladi.
2. Ishsizlik borasida jamoaning kayfiyati. Ishsizlar har xil tarmoq, kasb va mutaxassislikdagi ishchilardan shakllanishi mumkin. O‘z ishini nafaqat ishchilar, balki korxona menejerlari, ma'murlar ham yo‘qotishi mumkin. Ishni yo‘qotgan yoki yo‘qotish ehtimoli bo‘lganlar orasida aqliy va jismoniy mehnat egalari ham bo‘ladi. Ishsizlik oldida – hamma teng. Ishsizlik bo‘lgach, unda uni kutish holatlari ham mavjud, faqat muammo shundaki, bu kutish holatlari ijtimoiy tizimda qanday qilib «taqsimlanadi», qaysi guruhlar ularni ko‘proq qaysilari – kamroq boshdan kechirishadi, ularning da'vati qanday, ishsizlik kayfiyati butun jamiyatga xosmi yoki ayrim ijtimoiy toifaga?
Kuchli ijtimoiy-iqtisodiy raqobat bo‘lgan jamiyatda jamoaning ishsizlik borasidagi kayfiyati haqiqiy va aniq hol hisoblanadi.
3. Yollangan ishchining egoizmi. Boshqa ko‘p hollar qatorida bandlikda ham individ va guruhlarning xulq-atvoriga, jamiyatda tutgan o‘rni nuqtai nazaridan qaramadi. Bu borada ishchi va ish beruvchilarning o‘zini tutishi, xulq-atvori har xil, hatto qarama-qarshidir, har bir taraf o‘zicha xudbin, ya'ni egoist.
Yozilgan ishchi uchun ish joyi samarasi ikkinchi darajali hisoblanadi. Uning tasavvuri bo‘yicha har bir ish joyi har qanday holatlarda ham doimo saqlanishi shart; u uchun ob'ektiv sabablarga qaramasdan – atrofdagi tabiat va odamlar uchun ishlab chiqarishning zarari bo‘lsa ham, ish haqi berish uchun korxonada mablag‘ yetishmasa ham, ish joyi samarasiz bo‘lsa ham, ishchining malakasi talablarga javob bermasa ham, ishlab chiqariladigan mahsulot yoki ko‘rsatiladigan xizmatlar sifatsiz, zararli bo‘lsa ham – o‘z joyini saqlab qolishi kerak va u shu yerda ishlayveradi. O‘zi bandligi barqaror saqlanishi nuqtai nazardan, yollangan ishchilar ko‘pincha ishlab chiqarishdagi yangiliklarga, ularni joriy qilishga qarshi chiqadi.
Ish beruvchiga qarshi chiqish uchun yollangan ishchilar birlashib, ish joyi uchun kurashishning jamoa usullarini ishlab chiqishadi. Bu qonuniy va huquqiy jihatdan oddiy hol hisoblanadi. Ijtimoiy tomondan odamlar o‘z muammolarini tahlil, muzokara orqali emas, balki kuch, ommaviy bosim orqali yechadi, deb hisoblanadi.
Ish beruvchi o‘z korxonasida bandlikni tartibga solish jarayonida katta psixologik qiyinchiliklarga, bir-biriga qarama-qarshi da'volarga duch keladi. Bunday hollarda yetti o‘lchab bir kesishi, ijtimoiy adolatsizliklarga yo‘l qo‘ymasligi kerak.
Ba'zi yollangan ishchilar nazarida ish beruvchi ekspluatator, oz ishchi kuchi bilan ko‘p ish bajartirib, ishchilarga kam ish haqi to‘laydigan shaxs bo‘lib ko‘rinadi. Shu bois ishchilarni ishdan bo‘shatishga intiladi. Demak, ishchilarni tez-tez almashtirishga moyil ish beruvchilar faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilib turish kerak.
4. Ish beruvchining egoizmi. Ish beruvchining egoizmi o‘ziga xos xususiyalarga ega. U xo‘jalik yurituvchi shaxs sifatida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarishga moddiy-iqtisodiy javobgar hisoblanadi. Ish beruvchi ish joylarining ratsional minimumiga harakat qiladi, uning uchun personalni kam talab qiladigan korxona eng yaxshi hisoblanadi.
Ish beruvchi ishchi kuchini iloji boricha tejashga imkon beruvchi yangi texnologiya va yangiliklarga intiladi. Bunday yangilik kiritishdan kelib chiqadigan ijtimoiy maqsadlar va natijalar u uchun ikkinchi darajali hisoblanadi.
Ish beruvchining nazarida ko‘pincha yollanma ishchilar – biroz «dangasa» shaxslar. Ular ko‘p haq olib, oz ish bajarishga intiluvchi kimsalardir. Shuning uchun yollanma ishchilarni har doim tejamsiz mehnat va «shishib ketish»dan saqlash uchun ular faoliyatini nazorat qilib turish lozim.
Ba'zi ish beruvchilar nazarida sog‘lig‘i yomon kishilar, shuningdek, ish jarayonida kasal bo‘lib qolgan ishchilar samarasiz ishchidir. Shuning uchun ish olishga intiluvchi har bir odam avvalo, sog‘lig‘ini avaylab-asrashi kerak.
Ilgari ba'zi mamlakatlarda ma'muriy boshqaruvchilar ma'lum vaqt mobaynida xodimlar ustudan kuzatuv tashkil qilishgan va kasallarni aniqlab, hisobga olib qo‘ygan. Byndan maqsad asosiy maqsad, zarur hollarda ishchilarni kasalligi tufayli ishdan bo‘shatish bo‘lgan. Chunki, kasal ishchi yomon ishlaydi, ko‘pincha muayyan ishlarni bajarishdan bosh tortadi, o‘zaro yordam kassasiga murojaat qiladi. «Kasallarni qidirish» amaliyoti odamlar o‘z kassalliklarini bekitishiga, kasal bo‘lib ko‘rinmaslikka intilishiga olib keladi.
Shuning uchun ish beruvchiga ko‘proq, vaqtinchalik ishchi kuchidan foydalanish qulay tuyuladi. Chunki vaqtinchalik ishchining talabi kam, boz ustuga huquqiy jihatdan yetarlicha muhofazalangmagan uni ishdan bo‘shatish osonroq.
Agarda yollanib ishlovchi va ish beruvchi bir-birining o‘rnida bo‘lib qolishsa, ularning bandlik hamda ishsizlikka bo‘lgan munosabati va qarashlari o‘zgarishi muqarrar.