O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
50 2.2. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING O„ZINI-O„ZI ANGLASHIDA OTA-ONA O„ZARO MUNOSABATLARINING ROLI 2.2.O„zligini anglash – o„zligini bilish va o„z- o„zini baholash omili. O„z-o„zini tarbiyalash o„z ichiga o„zini ongli ravishda boshqarishni oladi. Bu o„z-o„zini bilishni tashkil qilishni talab qiladi. Bu esa o„z navbatida o„zligini anglashni tashkil qiladi. O„zlikni anglashning takomillashuvi jarayonida insonning o„zi haqidagi tasavvur ham uning faoliyati natijalari, jamoadagi xolati, jamiyatning unga bo„lgan talablari bilan bog„liq ravishda o„zgarib boradi. Bunda o„zlikni anglashni shakllanganligining asosiy ko„rsatgichi bo„lib, o„z- o„zini xolisona baholashga xizmat qiladi. Agar, shaxs, o„smir o„z- o„zini xolis baxolay olsa, tarbiya o„z- o„zini tarbiyalashga aylanadi. Pedagogik ta‟sir va talablar yuqori darajada qabul qilinadi. Agar shu narsa bo„lmasa, ko„p xollarda shaxs tubanlashuvi, yolg„on ideallar va yomon namunalar ta‟sirida salbiy siftlarni o„zlashtirish, o„ziga singdirish ro„y beradi. O„zlikni bilishni boshqarish va o„z- o„zini baholashni shakllantirishga o„rgatish oson ish emas. Ko„pgina ilmiy manbalarda o„zlikni anglash “Insonning o„z bilimlari, ma‟naviy qiyofasi va qiziqishlari, idealari va axloq motivlarini anglash, baholash, o„z-o„ziga arbob sifatida xis qiluvchi va fikrlovchi mavjudod sifatida yaxlit baho berishi” “Insonning o„zini ob‟ektiv dunyodan ajratishi, o„zining borliq olamga munosabatini anglash va unga baxo berishi, o„zini shaxs sifatida anglashi. O„z xatti xarakatlari, fikrlari va xislari , istaklari va qiziqishlarini anglashidir deb ta‟rif beriladi . Pedagog va psixologlar o„zlikni anglashga ta‟rif berishda insonning o„z – o„zini jamiyat bilan munosabatlar tizimida anglashini bildiruvchi pedagogik – psixologik toifa sifatida tushinishdan kelib chiqadi . Shunda o„zlikni anglash, xatti - xarakatlarni taxlil qilish va baholash, axloqdagi yaxshi va yomon qirralarni farqlash, imkonini beradi, natijada o„z – o„zini holis, obe‟ktiv baholashning shakllanishi uchun zarur sharoit yaratiladi . 51 Katta o„smir yoshida o„zlikni anglashda sifatiy o„zgarish yuz beradi . Bu yoshda o„zining ichki dunyosini majmuaviy taxlil qilish, o„zlikni tizimli bilish, faoliyatning har xil turlarida o„z – o„zini kuzatish jarayonlari sodir bo„ladi . Agar kichik o„smir yoshida jamoa fikri xal qiluvchi axamiyatga ega bo„lsa, endi katta yoshdagi o„smirlar o„z shaxsini va o„zgalar shaxsini baholashda tashqi tanqidga nisbatan o„zining qarashiga ega bo„ladi. (S. Bodalev . Shkirman A . L .) Ibtidolar ibtidosi – o„zlikni bilishdir. Qurilishi jixatidan psixologlar shartli ravishda to„rt o„zaro bog„liq tomonlarni ( o„z – o„zini bilishi, o„z – o„ziga munosabat, o„z – o„zini xis qilish, o„z – o„ziga ta‟sir), ularning har biri o„ziga turli imkoniyatlarni jo qiladi. Biroq o„z – o„zini bilish o„z –o„zini xis qilish va boshqalarning manbaidur . O„z –o„zini bilish o„zlikni anglashning bilish qirrasi sifatida o„zini yaxlit shaxs sifatida tushinish bilan bog„liq . Uning tarkibiga o„z –o„zini kuzatish, o„z – o„zini taxlil, o„z –o„zini tanqid, o„z – o„zini nazorat va baholash kiradi. Bularning hammasiga birgalikda kishining o„ziga shaxs sifatida ob‟ektiv, xolis tavsif berishga yordam beradigan o„ziga xos usullar sifatida qaraladi. O„z shaxsini tushinish, o„zini kashf qilish o„z – o„zining takomillashtirishning maxsus maqsadi bo„lib qolishi mumkin. O„z – o„zini boshqarish, o„z –o„zini tarbiyalash, o„z –o„zini o„rganishsiz, bilishsiz o„zining manosini yo„qotadi: shu narsani qila olasanmi, shu narsaga intilishing o„zini oqlaydimi, buni bilmasdan turib istalgan narsaga erishib bo„lmaydi. Ayrim paytlarda o„z – o„zini boshqarishda o„z –o„zini bilish xal qiluvchi omil bo„lib qoladi . Masalan, o„z – o„zini baholash o„z – o„zining bilishning muxim vositasi sifatida insonni o„z xatti xarakatlarini mustaqil yo„naltirish va nazorat qilishga, o„zida ma‟naviy sifatlarni tarbiyalashga, kamchiliklarni yengib o„tishga yo„naltiradi. Biroq o„z – o„zini baholash o„z –o„zini bilish jarayonini o„zicha taminlay olmaydi. O„z – o„zini baholash, o„z – o„zini kuzatish bo„lganda, ob‟ektiv, xolis o„z –o„zini baholash esa, o„z navbatda, o„z –o„zini taxlil qilish, nazorat, tanqid bo„lgandagina mumkin bo„ladi. Shu sababli o„z – o„zining bilishning o„z – 52 o„zini baholashga bo„lgan to„g„ridan – to„g„ri, bevosita yo„li yo„q, bunda ayniqsa, o„ziga nisbatan talabchan munosabat zarur . O„z – o„zini bilish yaxlit xolda o„z ustida ishlash mazmunini o„z –o„zini tarbiyalash dasturini belgilaydi. Ayni paytda, u shaxsning batafsil dasturini tuzish ,o„quvchilarda tarbiyalanayotgan tegishli maqsadlar, idiallarga erishish uchun zarurdir. Demak, o„z –o„zini bilish asosidagi o„zlikni anglash, umuman olganda, o„z – o„zini boshqarishga, tarbiyalashga olib borishi mumkin ekan. Lekin bunda o„z –o„ziga munosabatning rolini ham nazardan qochirmaslik kerak. Shuning uchun o„zlikni anglashni ng turli qirralari o„z –o„zini boshqarish va tarbiyalashga nima bera olishi mumkinligini ko„rib chiqamiz . O„zlikni anglashning ifoda – qiymatli tomoni bo„lgan o„z –o„ziga munosabat insonni o„ziga shaxs sifatida munosabatda bo„lishini nazarda tutadi. U birinchi navbatda, shaxsning o„ynalganligi (maqsadlari, ideallari, extiyojlari, qiziqishlari ) ni, qadiryatlar ma‟naviyqiymatlarga o„ynalishi, o„ziga talabchanligi, o„zini ifoda qila olishini o„z ichiga oladi. O„z – o„ziga munosabat xamisha o„z – o„zini xis qilish bilan bog„liq, o„z – o„zini xis qilish. Esa o„z navbatida o„z – o„zini ifoda qilish, o„zini tasdiqlash bilan bog„liq. O„zidan ko„nikish yoki ko„nikmaslik bilan ifodalanadigan shaxsning ruxiy xolati o„zining xulqi bilan ichki muxitni yaratadi, ichki muxit esa o„z navbatida inson “Men” ining barcha ko„rinishlariga o„z ta‟sirini ko„rsatadi. Demak, o„z – o„zini takomillashtirish qaysi rejada amalga oshimrishi ko„p jixatdan o„z – o„zini bilish va o„z – o„ziga munosabatga bo„lishga bog„liqdir. Agar shaxs o„zini to„g„ri ifodalashga, o„z xatta- xarakatlariga tanqidiy va xolisona yondoshishga qobil bo„lsa, unda baribir, o„z – o„zini tarbiyalashga extiyoj tug„iladi. O„z – o„zini xis qilish va o„z – o„ziga ta‟sir o„tkazish o„zlikni anglashning hissiy - emotsional tamoni sifatida namoyon bo„ladi. O„zlikni anglashning xissiy – ematsional tomoni qiziqishlar, istaklar, kayfiyat ularni boshqara bilish kabi komponentlar, tarkibiy qismlarni o„z ichiga oladi. Bularning barchasi o„z xissiyotlari va fikrlari, hatti – xarakatlarini boshqarishga, asoslashga, o„z – o„zini 53 tarbiyalashda u yoki bu darajada namoyon bo„ladi. O„zlikni anglash va o„z-o„zini boshqarishning o„zaro aloqasi va o„zaro bog„liqligini quydagi chizma tarzida tasavvur qilish mumkin: O„z-o„zini kuzatish O„z-o„zini O„z-o„zini taxlil bilish O„z-o„zini tankid O„z-o„zini nazorat O„z-o„zini baxolash Yo„nalganlik O„z-o„zini munosabat Kadryatlarga yunalish Uziga talabchanlik O„z-o„zini ifodalash O„z-o„zini xis kilish O„z-o„zini sezish O„z-o„zini choglash O„z-o„zini boshkarish O„z-o„zini kayta kurish O„z-o„zini davatlash O„z-o„zini ragbatlash O„z-uziga ta‟sir O„zlikni anglash shakllanishning har bir uslubi o„z-o„zini boshqarishning komponentlariga muayyan tarzda ta‟sir ko„rsatadi. O„z-o„zini o„rganish uslubi ustivor tarzda o„z-o„zini boshqarishning rejasi va mazmunini belgilaydi. O„z- o„ziga munosabat –uning roli va motivlarini, o„z-o„ziga ta‟sir va o„z-o„zini xis qilish esa o„z-o„zini boshqarish, tartiblash madaniyatini belgilaydi. Demak, o„z- ЎЗЛ ИКНИ АН ГЛ АШ ХУЛК И ВА ФА ОЛИЯТДА Ў З- Ў ЗИ НИ Б ОШКАР И Ш 54 o„zini bilish o„z-o„zini boshqarishning yaxlit jarayoniga ta‟sir ko„rsatadi, oxir- oqibat uning yunalishini, sifati va samaradorligini ta‟minlaydi. |