O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
47 II BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA “MEN” KONSEPSIYASINING SHAKLLANISHIGA TA‟SIR QILUVCHI IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARNI O„RGANISH. 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolaning o„zi to„g„risidagi tasavvurlari shakllanishida referent guruh sifatida oilaning roli/ Ota-onalik munosabatlari va ota-ona bilan bola munosabatlari muammolari psixologik-pedagogik soxalarda turli omillar asosida tadqiq etiladi. Bu albatta, tabiiy jaraen,zero bola shaxsi shakllanishida bu omillarning o„rni beqiyos. Shaxs xususiyatlari shakllanishidagi omillardan biri bu bolaning rivojlanishidagi ijtimoiy vaziyat (L.S.Vыgotskiy) bo„lib, bola shaxsi rivojida kattalar munosabatidagi determinant muammolar alohida ahamiyat kasb etilishi qayd etilgan. Mazkur tadqiqotlarda A.A.Bodalev, A.Ya.Varga, V.V.Stolin, G.T.Xomentauskas, G.G.Filippova va ko„plab boshqa taniqli psixologlarning tadqiqot ishlari o„z o„rniga ega bo„lib, ularda kattalar (ota-ona, o„qituvchi, tarbiyachi)ning bola bo„lgan munosabati o„rganilgan. Bola bilan kattalarning munosabati o„rganilganda bolaga nisbatan bo„lgan turli xil xissietlar, munosabatlar jaraenidagi xulq stereotiplari, bola shaxsi, xarakteri va xatti-harakatlarini tushunish nazarda tutiladi. Bolaning emotsional farog„atiga kattalar munosabatining ta‟siri o„rganilganda, psixologlar e‟tibori kattalar va bolalar o„zaro aloqalarining bog„lanish xususiyatlariga yo„naltiriladi. Shunday bo„lsada, tan olish kerakki, kattalarning bolaga bo„lgan munosabatidagi asab-psixika statusi determinanti bugungi kunda yetarli darajada o„rganilmagan soxa xisoblanadi. Tadqiqotimizning metodologik asosi sifatida bolaning xissiy kechinmalari tahlil ko„rsatkichlari bo„lmish, bolaning rivojlanish konsepsiyasining asosiy g„oyalari tashkil qilgan. Ushbu xissiet va emotsiyalar bolaning atrof-muhitni shaxsiy anglash funksiyasini bajaradi (L.S.Vыgotskiy, A.V.Zaporojets, D.B.Elkonin, V.V.Zenkovskiy va boshq.). Qadriyatlar tizimi, ustanovkalar, emotsional munosabatlar xarakteri, bola tomonidan katalarning qabul qilinishi, xulq-atvorda namoen bo„ladigan katta bilan bolaning o„zaro munosabati – bola 48 shaxsi rivojlanishida asosiy omillar xisoblanadi. A.N. Leontev (1977), A.R. Lurya (1980), D.B. Elkonin (1976) va ularnig izdoshlari o„tkazgan ko„plab tadqiqotlarda bolaning psixik rivojlanishi kattalar bilan bo„ladigan aloqaning emotsional xususiyatlariga bog„liqligini isbotlagan. E. Fromm esa, kattalarning bolaga bo„lgan munosabatida quyidagi xususiyatlarni: kattalarning bolaga nisbatan emotsional munosabatlari tizimida o„zgaruvchanlik va qarama-qarshilik alohida ifodalaydi. Boulbi, Eynsvortlarning bolaning kattalarga bog„lanib qolish nazariyasida, ikki qarama-qarshi tendensiya mavjud: bolani onadan (kattadan) chetlashtiruvchi - duneni faol tanish, o„rganish xissi hamda xavfsizlik va qulaylik xissini beruvchi kattalarga talpinish tendensiyalari; bunda bog„liqlik qanchalik kuchli bo„lsa, bolaning harakati ham shunchalik kuchli bo„ladi. Bunda bola kattaning munosabatidagi hayrixoxlik orqali o„zini anglay boshlaydi, bu anglash ichki qoniqishni yuzaga keltirib, u orqali bola atrof-muxitni anglay boshlaydi. Ikkinchi tomondan bolaning o„ziga bo„lgan munosabati va o„zi haqidagi tasavvurlari kattalarga bo„lgan munosabatlarni, birinchi galda, onga bo„lgan munosabatlarni ifoda etadi. Bu munosabatlar kattalar va bolalar o„rtasida o„zaro bog„liqliklarni ifodalashda, tadqiq etilishida muxim omillardan biri sanaladi. Maktabgacha yosh davrdan kichik maktab yoshi davriga o„tish vaqtida ota-onaning bolaga bo„lgan munosabatidagi qaysi omillar bolaning rivojlanishiga ta‟sir etadi, hamda qanday xususiyatlar bunda tarkib topishi bugungi kunda yetarli darajada tadqiq etilmagan. Bog„cha yoshdagi bolaning rivojlanish xususiyatlarida ota-onalarning bola bo„lgan munosabatida xissiy emotsionallik omillarning qanday xususiyatlari determinant bo„lishini aniqlash va o„rganishdanpsixologiya sohasining dolzarb masalasiga ayyolangan. Shu maqsadda 6-10 yoshli asab-psixik statusga ega bo„lgan bolalarga ota-onalarining munosabatidagi psixologik jihatlari uning o„z- o„zini anglashda muxim hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan oiladagi ota-ona va farzandalar munosabatlarida xissiy kechinmalarning psixologik xususiyatlarni hamda bog„cha yoshidagi bolalalarning o„z-o„zini anglashda ijtimoiy ta‟sirlarni 49 tadqiq qilish asosiy vazifalardan biriga aylangan. Ota-onaning bola bilan o„zaro munosabatlaridagi emotsional xolat xususiyatlari bolaning asab-psixik statusini belgilab berishi ilgari surilgan. Ya‟ni, bolani shundayligicha qabul qilish, emotsional jihatdan xotirjamlik bolaning asab xolatini konstruktivligiga, va aksincha bolani emotsional jihatdan qabul qilmaslik – bolaning asab psixikasida zo„riqishni yuzaga keltirib, xarakterida destruktiv omillarni kuchatirib yuborishi ilgari surilmoqda. O„rganilgan nazariy manbalardan kelib chiqqan xolda, bolaning o„ziga munosabati va o„z-o„zini anglash xususiyatining yoshga xosligshini aniqlash va o„rganish uchun quyidagi metodikalardan foydalanildi: "Uy. Daraxt. Inson" rasmli test qo„llanildi. Oilaviy xaetning turli vaziyatlariga bo„lgan munosabatni o„rganish maqsadida Ye.S.Shefer va R.K.Bellning PARI (parental attitude research instrument), metodikasi o„tkazildi. Ushbu metodikalarda ota-onaning bolaga bo„lgan munosabatini aks ettiruvchi shkalalaridan foydalandik xolos. Shuningdek, A.Ya.Varga i V.V.Stolinaning modifikatsiya qilingan (R.I.Sunnatova i Ye.Yu.Agzamovalar tomonidan modifikatsiya qilingan) test- so„rovnomasi ishlatildi. Olingan natijalarning matematik statistik tahlili Komogorov-Smirnov mezonlari) ko„pfaktorli dispersion tahlil, SPSS dasturdagi Ch.Spirmanning rang korrelyatsiyasidan foydalinildi. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|