O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

II. 
Asosiy qism 
Fe'l turkumining o'rganilishi. 
O’zbek tilida (umuman, barcha turkiy tillarda ham) fe’l so’z turkumi so’z 
turkumlari tizimida alohida o’ringa ega. Fikr ifodalashda fe’lning mavqei baland 
ekanligini izohlashga hojat bo’lmasa kerak. Mazkur so’zlar qadim tarixga ega. 
So’zlarni turkumlashda dastlabki so’z turkumi sifatida, odatda, fe’l ko’rsatilishini 
ko’p kuzatganmiz. Dunyo tilshunosligida ham bu turkumning leksik- grammatik 
tabiatiga kehg o’rin ajratilganligiga guvoh bo’lamiz . 
Fe’l sozlar qadimgi turkiy tilda ham faol qollangan . Qadimgi turkiy tilda -a, -
la, -lan, -sira, -(i)q,-(i)k, -sa kabi qo’shimcha shakllar fe’l yasasga xizmat qilganligi 
aytiladi. Shuningdek, fe’lning daraja shakllari, bo’lishsisiz, formasi, mayl shakllari, 
sifatdosh, ravishdosh, harakat shakli shakllari ham keng iste’molda bo’lganligiga 
guvoh bo’lish mumkin. 
Fe’l uzoq tarixiy rivojlanish bosqichini bosib o’tdi. Albatta, hozirgi o’zbek 
adabiy tili garammatikasida fe'l turkumi, uning semantik-grammatik tabiatini 
belgilashda mazkur turkumning o’zbek tili tarixiy grammatikasidagi orniga 
to’xtalish tanlangan mavzuni chuqurroq yoritishga qo’l keladi. Cnunki fe’l 
so’zlarning ma’no taraqqiyoti bevosita fe’l tarixiy rivojlanish jarayoni bilan ham 
bog’liq. Muayyan bir fe’lning ma’no taraqqiyoti shu so’zning “bosib o’tgan yo’li” 
bilan uzviy bog’liq. Fe'l turkumiga oid so’zlar o’zining tarixan qadimiyligi bilan 
o’ziga xoslik kasb etadi. Qolaversa, fe'l turkumiga xos so’zlarning aksariyati o’z 
qatlam so’zlari (asl turkiy so’zlar) hisoblanadi. 
Fe'l guruhiga xos so’zlarni o’rganish va talqin etish bilan uning o’ta serqirra, 
ma’no imkoniyati nihoyatda boyligiga guvoh bo’lish mumkin. 
Ma'lumki, tilshunoslik ta'limot siftada dastlab qadimgi Hindistonda paydo 
bo’ldi. Qadimgi hindlar miloddan bir necha asr oldin til hodisalari borasida o’z 
qarashlarini bayon etganlar. Fonetik hodisalarni o’rganish bilan birga, morfologiya, 
so’z turkumlari (so’z tasnifi), so’z yasalishi, so’z o’zgarish bo’yicha o’z ta'limotlami 
bayon etganlar. Hind mutaxassislari fe'lga xos zamon, mayl, nisbat, bo’lishli, 

---

9
bo’lishsizlik borasida fikrlar bildirishgan. 
Faylasuflar va shoirlar vatani bo’lgan qadimgi Yuunonistonda til masalalari 
dastlab faylasuflar tomonidan o’rganilgan. Ular fonetika, leksika bilan birga, 
grammatikaga ham alohida e'tibor qaratdilar. Tilshunoslikning garammatik davrida 
yunon olimlaridan biri Dionisiy fe'l haqida fikr yuritib, fe'lning kelishiksiz so’z 
turkumi ekanligini aytadi. Fe'lga xos zamon, shaxs-son, mayl, nisbat, tuslanish 
borasida fikr yuritadi. Fe'lning beshta: aniqlik, buyruq, istak, tobelik va noaniqlik 
mayllarini; fe'lning uchta: harakat, o’zlik va o’rta nisbatlarini; fe'lning uchta: birlik, 
juftlik va ko’plik sonlarni; fe'lning uchta: birinchi - nutq so’zlagan, ikkinchi - nutq 
yo’naltirilgan va uchinchi - so’z yuritilgan (o’zga) shaxslarni qayd etadi. Grammatik 
zamon esa hozirgi, o’tgan va kelasi zamon kabi turlarga bo’linadi. Sifatdoshlar esa 
fe'l va otlarga xos bo’lgan belgilarni birlashtiradigan kategoriya sifatida talqin 
qilinadi . 
Qadimgi yunon olimlari, jumladan Aristolel va unga zamondosh faylasuflar 
uchta turkumni ajratib ko’rsatadilar. Ularning fikricha, nutq ismlar, fe'llar va 
bog’lovchilarga bo’linadi. 
Arab tilshunoslari so’z turkumlarini paradigmasini uch unsurdan - ot, fe'l va 
yuklama turkumidan iborat deb hisobladilar. Arab tilshunosligi o’n asrdan so’ng o’z 
taraqqiyotini sekinlashtirib, inqirozga yuz tutayotgan davrda, XI asrning ikkinchi 
yarmida to’ng’ich turkiyshunos va tilshunos olim Maqmud Koshg’ariy maydonga 
chiqdi. 
So’z turkumlariga nisbatan qarashlar borasida Mahmud Koshg’ariyning o’z 
tadqiqot obyekti - turkiy tillar tabiatidan kelib chiqib mulohaza yuritishga intilishi 
kuzatiladi. Olim so’z turkumlarini dastlab uch turkumga ajratadi: ism, fe'l, harf. 
Mahmud Koshg’ariy so’zlarni turkumlarga ajratishda arab tili grammatikasiga 
tayanadi. Olimning asari “Devon-u lug’otit turk” asarida fe'llarga ismlar qatori katta 
e'tibor berilgan, chunki o’sha davr tilshunoslik an'anasiga ko’ra lug’atchilikda 
nutqning eng muhim komponentlari bo’lgan ot (ega) va fe'l (kesim)ga alohida e'tibor 
bilan qarash lozim edi. 
Mahmud Koshg’ariy “Devon”da fe'l to’g’risida mulohaza yuritayotgan 

---

10
o’rinlarda fe'llaming yasalishi, ulardagi zamon, nisbat, o’timli-o’timsizlik 
kategoriyalari haqida ma'lumot beradi. 
Fe'llarning yasalishi to’g’risida so’z ketganja Mahmud Koshg’ariy turkiy 
tillarda tub (asl) fe'llardan farqli o’laroq yasama fe'llar asosan otlardan yasalishiga 
e'tibor qaratadi. 
“Devon’da fe'l zamonlaridan o’tgan zamonga alohida e'tibor beriladi. Asarda 
keltirilgan asosiy fe'l formalari o’tgan zamondadir. Fe'llardagi o’timlilik- o’timsizlik 
masalasiga ham e'tibor berilgan. 
Xullas, olim fe'lga alohida e’tibor bilan qaraganligiga guvoh bo’lamiz. Mazkur 
holat fe'l bo’yicha tasavvurimizni kengaytirish bilan birga, bu turkumning 
o’rganilish tarixi uzoqligidan dalolat beradi. 
Buyuk mutafakkir, o’zbek adabiy tilining asoschisi va targ’ibotchisi Alisher 
Navoiy tilshunoslik tarixida ham o’chmas iz qoldirgan ulug’ olim hisoblanadi. 
Uning lisoniy qarashlari “Muhokamat-ul lug’atayn” asarida jamlangan. Mazkur 
asarda olim ko’pgina til hodisalariga, jumladan, fe'l turkumiga to’xtaldi. 
Alisher Navoiy morfologiyaga oid fikrlarni bayon qilar ekan, asosiy yetakchi 
so’z turkumi sifatida fe'llarga murojaat qiladi. Fe'l birliklarining ma'no jihatidan, 
shakl va qo’llash jihatidan eski o’zbek adabiy tilining o’zigagina xos, ya'ni forsiyda 
uchramaydigan xususiyatlarini zukko tilshunos sifatida tahlilga tortadi. Fe'lning 
nibati, fe'lning o’zlik, orttirma va birgalik nisbatlarini, ravishdosh shaklini, 
ko’makchi fe'l yordamida tuzilgan murakkab fe'llarni qayd etadi. 
Alisher Navoiy fe'lning orttirma nisbat shakli haqida fikr yuritar ekan, ayni 
nisbat tushunchasi -t qo’shimchasi orqali hosil bo’lishini aytadi, qator misollar 
keltiradi (Jumladan: yugurt, yashurt, chiqart, va h.k.). 
XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat so’z turkumlarini, jumladan, fe'l turkumini 
tadqiq etadi. Fe'lga harakat va holat ifodalovchi turkum sifatida yondashadi. Fe'lga 
xos zamon, mayl, shaxs-sonni fe'lning grammatik belgilari deb baholaydi. 
O’zbek tili so’z turkumlarini maxsus o’rganish (fundamental tadqiq etish) 50- 
yillardan boshlandi. Jumladan, 50-yillar boshlarida prof. Ayyub G’ulomov fe'l, 
S.Fuzailov ravish, X.Komilova son va olmosh, Sh.Shoabdurahmonov yordamchi 

---

11
so’zlar borasidagi kuzatishlami e'lon qildi. Mazkur kuzatishlar 1957-yilda F.Kamol 
tahriri ostida bosmadan chiqqan “Hozirgi zamon o’zbek adabiy tili” kitobida 
umumlashtirildi. Ushbu asarda so’z turkumlari tasnifiga semantik, morfologik va 
sintaktik tamoyil asos qilib olindi. 
1975-yilda chop etilgan “O’zbek tili grammatikasi” kitobi tilshunoslik fani 
uchun o’ziga xos yutuq bo’ldi. U o’zbek tilshunosligi fanining yetakchi 
namoyondalari (A.G’ulomov, Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, M.Asqarova, 
A.Hojiyev, S.Fuzailov, Sh.Abdurahmonov, R.Qo’ng’irov) tadqiqotlariga tayanib 
tuzilgan. Manbaning fe'l bo’limi Azim Hojiyev tomonidan yoritilgan. Olim 
A.G’ulomov, A.Kononov tadqiqotlariga tayanib ish ko’radi. 
1980-yilda U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar tomonidan chop 
etilgan “Hozirgi zamon adabiy tili” kitobida ham fe’lga alohida o’rin ajratilgan [30]. 
“Hozirgi o’zbek adabiy tili” kitobi oliy o’quv yurtlari uchun darslik sifatida chop 
etilgan. Manbada fe'lni yoritishda fan yutqlari inobatga olingan holda ish ko’rilgan. 
Yaqin o’n yillikda yaratilgan morfologiyaga oid kuzatishlarda fe'lning 
ma'noviy guruhlariga alohida e'tibor qaratilganligi kuzatiladi. Bu esa fe’l bo’yicha, 
uning ma’no imkoniyatlari borasida yangi-yangi tadqiqotlarga undaydi. Qolaversa, 
leksik qatlam tez o’sadigan, o’zgarishlarga moyil bo’lib, tadqiqotchilaridan o’ziga 
xos kuzatishlarni kutib turadi. 
Xullas, o’zbek tilida fe'llarning ma'no tuzilishi, semantik tarkibi o’ziga xos 
kuzatish va tadqiqotni talab etadi. 

---

12