O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

Fe'lning semantik-grammatik tabiati. 
Fel so’zlarning qo’shimcha ma’nolari, uning polisemiyasi shu so’z 
turkumining semantik-grammatik tabiatiga ham bog’liq. So’zda semantik, 
morfologik va sintaktik belgi bir butunlikni tashkil etmas ekan, bunda ular tasnif 
asosi bo’lib xizmat qila olmaydi. 
Tasniflash, avvalo, o’zi o’xshash predmetlar doirasini qat'iy belgilab olish 
zaruriyati masalasini qo’yadiki, bu uining ma'lum tadrijiy aniqlik, mantiqiy 
izchilikka intilish tabiatidan kelib chiqadi. Shu sababli tadqiqotchi oldida, dastlab til 
va nutq, xususan, leksema va so’z munosabatlarini to’g’ri belgilash, leksemalarning 
turli belgilari asosida tasniflash uchun saralab olish vazifasi turadi. 
Fe'l ma'no tarkibini tadqiq etishda, avvalo, mazkur turkumga xos semantik- 
grammatik tabiatni yoriitish ko’zlangan maqsadni beradi. Fe’l ma’no imkoniyatlari 
mazkur so’z turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham belgilaydi . Mazkur mezonga 
tayanib ish ko’radigan bo’lsak, fe’l bo’yicha quyidagilarni kutamiz. 
Fe'l mustaqil ma'noli so’z. U harakat-holat ifofasiga ko’ra bir-biridan 
farqlanadi. Holat ifodalash boshqa turkumlarga ham xosdir. Biroq fe'lda u bir 
holatdan ikkinchi holatga o’tish tarzida bo’ladi. Masalan, Yomg’ir yog’di gapida bir 
holatdan ikkinchi holatga o’tish yuz bermoqda. 
Fe'llar anglatgan qator ma'nolariga ko’ra turli mazmuniy guruhlarga bo’linadi. 
Bunda harakatga xos yaratish, buzish, o’zgartirish, so’zlash, sezish, yo’naltirish, 
holatga xos ruhiy-psixik, tafakkur bilan bog’liq fe'llar farqlanadi. 
So’z ma’nosi so’z tuzilishida alohida bir soha sifatida o’rganiladi. Jumladan, 
fe’l turkumiga oid so’zlar ham. So’z ma’nosi, bir tomondan so’z masalasiga, 
ikkinchidan, til va tafakkurning o’zaro munosabati masalasiga tegishlidir. 
So’z ma’nosi narsa-hodisa yoki ular orasidagi munosabatning kishi ongida aks 
etishidir. So’z ma’nosi so’zning tovush tomoni bilan hamisha birga yashaydi. So’z 
bir va ko’p ma’noni bildirishi yoki to’g'ri va ko’chma ma’nolarda ishlatilishi 
mumkin. So’zning har qanday ma’nosi kontekstda (matnda) aniqlanadi. So’z, ya’ni 
fe’l so’zlarning ma’no imkoniyati rivoji ba’zida shu so’zning boshqa turkum 
qatoriga o’tib qolishi bilan ham tugallanadi. Bu fanda konversiya usulida so’z yasash 

---

13
deb nomlanadi. Odamlar bir manzildan ikkinchisiga ko'chib o'tganlaridek, so'zlar 
ham bir turkumdan ikkinchisiga ko'chib o'tishi mumkin. So'zlarning bir turkumdan 
ikkinchisiga ko'chib o'tishi ma'lum qonuniyatlarga, o'zining tipik yo'nalishlariga ega. 
Hozirgi kunda fe’l so’zlarning otga ko’chganligini quyidagi hollarda kuzatamiz: 
1. O'zak holidagi fe'llar: kurash, yel, kengash, shish, yuq, ich, ko'ch, qir. 
2. Birgalik nisbatidagi fe'llar: o'ynash. 
3. O'zak holidagi juft va takroriy fe'llar: ur-yiqit, ur-sur, baqir-chaqir, yasan- tusan, 
supur-sidir, yugur-yugur, chopa-chop. 
4. Harakat nomining -v/ -uv. -sh/-ish, -r/ar qo'shimchalarini olgan sodda, juft 
fe'llar va ko'makchi fe'lli so'z qo'shilmalari : a) saylov, ishlov, uquv, chanqov, qatnov, 
qistov, tintuv, maqtov, tergov, to'lov, qalov, qarov, to'ntarish, o'zgarish, qiziqish,
 
o'qish, o'tirish, qarash, muyulish//burilish, 
burilish(“o'zgarish” 
ma'nosida); yozuv-chizuv, yirish-turish, borish-kelish, bosar-tusar; ko'rolmaslik, 
kiraverish. 
5. Aniq(yaqin) o'tgan zamon shaklidagi sodda, juft va takroriy fe'llar: chaqirdi, 
ko'rdi; keldi-ketdi, qo'ydi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi, mindi-mindi (bolalar 
o'yinining nomi) . 
Sifatga ko'chgan fe’llarga esa aniq (yaqin) o'tgan zamon shaklidagi juft fe'llar va 
fe'lli birikmalari misol bo’ladi: oldi-qochdi (gap), kuydi-pishdi (ayol), iliguzildi 
(vaqt), ichakuzdi (hangomalar), supraqoqdi (farzand, ya'ni so'nggi farzand). 
Fe'lning morfologik xususiyati ham yetakchi hisoblanadi. Fe'llar yuqoridagi 
tasnifga suyanadigan bo’lsak, o’zgaruvchan leksemalardir. Fe'lda munosabat 
shakllaridan zamon, mayl, shaxs-son mavjud. Fe'l mazkur shakllari bilan tuslanadi. 
Bular fe'lini tasniflovchi grammatik shakl hisoblanadi. Qolaversa, fe'lning 
grammatik kategoriyalari sanaladi. 
Fe'lning yasalishi ham uning morfologik xususiyati sanaladi. Fe'l maxsus 
qo’shimchalar orqali yasaladi. 
Fe'llarda kuzatilgan soddalashish, ixtisoslashish hodisalarini ham ushbu 
turkumga xos morfologik mezonga kiritish mumkin. 
Affiksatsiya. Bu usulda fe’llar asosga qo'shimcha qo'shish orqali hosil bo'ladi. 

---

14
Mazkur usulda yangi so'z yasash morfologik usulda so'z yasash usuli deb ham 
yuritiladi. Affiksatsiya usuli bilan so'z yasalishi mavjud 12 ta so'z turkumining 5 
tasiga xosdir, ya'ni ot, sifat, fe'l, ravish, qisman, olmosh so'z turkumida affiksatsiya 
usulida so'z yasash uchraydi. 
Fe’lda affiksatsiya usulida so’z yasash kuchli. Bu usul bilan, odatda, fe’l 
bo’lmagan so’zlardan fe’l yasaladi. Yasash asosiga qo’shilib, fe’l hosil qilishning 
me’yori turlicha. Fe’l yasashda -la, -lan, -lashtir kabi affikslar unumdor sanaladi. 
Bizningcha, ayni zamonda -lashtir affiksining so’z yasashdagi unumdorligi -la 
affiksidan ham yuqori. Chunki yaqin yillarda leksik qatlamimizga kirib kelib 
o’rnashgan bir qator so’zlardan aynan shu qo’shimcha bilan fe’l yasalishi nisbatan 
ko’p kuzatiladi. Masalan, kinolashtirmoq, kompyuterlashtirmoq, texnikalashtirmoq,