O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta‘lim vazirligi

a) 
qismlari o’zaro sinonim: hormay-tolmay, qo’llab-quvvatlab; 
6) qismlari o’zaro antonim: kelib-ketib, o’lib-tirilib, o’tirib-turib ; 
b) 
qismlarining ma’nosi yaqin: aylanib-o’rgilmoq, yeb-ichmoq, yuvib-
tarab, oshirib-toshirib. 
2. Ikkinchi qismi yakka holda ishlatilmaydigan juft fe’llar: aldab-suldab, 
yamab- yasqab, qolgan-qutgan, yig’lab-siqtab va h.k. 
Kirdi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi kabi juft fe’llar ot so’z turkumi guruhidan 
o’rin olganligiga guvoh bo’lamiz. 
Takror fe’llar bir fe’lning takroridan hosil bo’ladi. Ularning ayrimlari ot so’z 
turkumiga o’tganligiga ham guvoh bo’lamiz. Dedi-dedi, mindi-mindi (o’yin turi), 
mish- mish (emish-emish) kabilar bunga misol bo’ladi. 
Fe'lning sintaktik tabiati borasida manbalarda yetarlicha fikr bayon etilgan.Bu 
o’rinda quyidagilarni aytish bilan cheklanamiz. Fe'llar chapda boshqa so’zlar bilan 
boqlanib, kesim, ega, to’ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin. 
Buning uchun fe'l maxsus shakllarga ega bo’ladi. Turli gap bo’laklari vazifasida 
kelish uchun xoslangan fe'l shakllari fe'lning vazifa shakllari sanaladi. 
Xullas, fe'l turkumiga oid so’zlar semantik, morfologik, sintaktik jihatdan o’z 
tabiatiga ega. Uning semantik jihati nisbatan o’zgaruvchan bo’lib, morfologik, 
sintaktik tabiati esa nisbatan barqarordir. 
Biz bu o’rinda mazkur turkumning grammatik, qisman semantik xususiyatiga qisqa 
to’xtaldik. Ishimizning keyingi bo’limlarida fe'lning semantik xususiyatiga alohida 

---

17
to’xtalamiz. Qolaversa, fe'l turkumining semantik xususiyati, ma'no tuzilishi, 
ma'no jihatdan turlari alohida kuzatishni talab etadi. 
Fe'llarning nisbat kategoriyasi 
Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (sub’ekti) va predmeti 
(ob’ekti) yoki bir necha bajaruvchi (sub’ektlar) orasidagi munosabatning 
ifodalanishi fe’l nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi 
munosabat turlicha bo`ladi. Ma’lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shax 
syoki predmet tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom 
ajralganini endi astoydil his qildi (P.Qodirov).
Boshqa bir shaklda harakatning sub’ekti (ega) ham, ob’ekti ham bir 
shaxsning (predmetning) o`zi bo`ladi. Masalan: Feruzaga hovliga tushib, 
shabnamda qiyg`os ochilgan atirgullar ustiga egildi. (H.G`ulom).
Yana bir ko`rinishda harakatning bajaruvchisi sub’ekt emas, ob’ekt sanaladi 
yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo`ladi. Masalan: Tashqarida 
so`riga gilam to`shaldi, ko`rpacha solindi. Dasturxon yoyildi, choy damlandi 
(Tog`ay Murod).
Shuningdek, harakat bir necha sub’ekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. 
Masalan: Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog`ay Murod).
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik sub’ekt (ega)ning boshqa bir 
sub’ekt va ob’ekt ta’siri bilan bajariladi. Masalan: Mo`minning ovozidan qat’iyat, 
buyruq Laylini bo`shashtirdi (S.Z.)
SHunga ko`ra fe’llarda besh xil nisbat ko`rinishi mavjud: 1. Aniq nisbat. 2. 
O`zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5. Orttirma nisbat. 
Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo`shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu 
qo`shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o`zgartirmaydi, balki unga qo`shimcha 
ma’no qo`shadi. YA’ni bu qo`shimchalar harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) va 
predmeti (ob’ekti) ni ko`rsatib, gap qurilishining qanday bo`lishini bildirib turadi. 
Masalan: yozdi – sub’ekt (ega)ning o`zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet 
(ob’ekt) tomonidan bajarilib, sub’ekti noma’lum harakat, yozishdi – bir necha 
sub’ektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – sub’ektning ob’ektga ta’siri bilan 
bajariladigan harakat.