Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi

ma’lumotlar bazasi adminstratorlariga
(MBA) topshiriladi. U – tashkilot tomonidan maxsus 
ajratilgan xodim yoki ma‟lumotlarga mashina ishlovi berish bilan yaxshi tanish bo„lgan, ma‟lumotlar 
bazasidan kelajakda foydalanadigan odam bo„lishi mumkin. 
Ma‟lumotlar bazasining mazmuni haqida foydalanuvchilar fikrini jamlash natijasida olingan 
hamda bo„lajak ilovalarda zarur bo„lib qolishi mumkin bo„lgan ma‟lumotlar haqida o„zining 

---

15 
tushunchalarini birlashtirib, MBA dastlab yaratilayotgan ma‟lumotlar bazasining umumlashgan 
noformal bayonini yaratadi. Ma‟lumotlar bazasini loyihalash ustida ishlayotgan hamma odamlar 
uchun tushunarli bo„lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalardan 
foydalanib bajarilgan bu bayonnoma 
ma’lumotlarning infologik modeli
deb ataladi (2.2-rasm). 
Bunday insonga yo„nalgan model ma‟lumotlar saqlanadigan muhitning fizik parametrlaridan 
batamom mustaqil bo„ladi. Borib-borib bunday muhit EHM emas, balki inson xotirasi bo„lishi 
mumkin. Shuning uchun real dunyodagi qandaydir o„zgarishlar infologik modeldagi qandaydir 
o„zgarishni taqozo qilmaguncha, bu model o„zgarmasligi kerak; qandaydir o„zgarishdan murod – 
model predmet sohasini aks ettirishni davom ettirishi lozim. 
2.2-rasmda ko„rsatilgan boshqa modellar kompyuterga yo„nalgan. Ular yordamida MBBT 
dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan ma‟lumotlarga ularning fizik joylashishini o„ylab 
o„tirmasdan, faqat ularning nomi bilangina kirish imkonini beradi. Zarur bo„lgan ma‟lumotlarni 
MBBT tashqi xotirada saqlash qurilmalarida 
ma’lumotlarning fizikaviy modellari
bo„yicha qidirib 
topadi. 
Ko„rsatilgan kirish muayyan MBBT yordamida amalga oshirilgani uchun, modellar ushbu 
MBBTning 
ma’lumotlarni bayon qilish tilida
bayon qilingan bo„lishi kerak. Ma‟lumotlarning 
infologik modeli bo„yicha MBA yaratayotgan bunday bayonnoma 
ma’lumotlarning datalogik modeli
deb ataladi. 
2.2-rasm. Ma‟lumotlar modellarining darajalari 
Uch darajadagi arxitektura (infologik, datalogik va fizik darajalar) 
saqlanayotgan ma’lumotlar 
mustaqilligini
ulardan foydalanayotgan dasturlardan saqlash imkonini beradi. Zarurat bo„lganda 

---

16 
MBA saqlanayotgan ma‟lumotlarni boshqa informatsiya tashuvchilarga ko„chirib yozib berishi va 
(yoki) ularning fizikaviy strukturasini qayta tashkil qilishi (ma‟lumotlarning faqat fizikaviy modelini 
o„zgartirib) mumkin. 
Soda tashkil qilinganligi, mohiyatlar orasida oldindan belgilangan bog„lanishlarning 
mavjudligi, ma‟lumotlarning fizikaviy modellari bilan o„xshashligi, xotira hajmi cheklangan, sekin 
ishlaydigan EHMlarda ierarxik MBBTlar unumdorligi qabul qilsa bo„ladigan darajada bo„lishi 
imkonini beradi. Lekin, agar ma‟lumotlar daraxtsimon strukturali bo„lmagan holda ierarxik modelni 
qurishda va zarur bo„lgan unumdorlikka erishishda talay qiyinchiliklar tug„ilardi. 
Paradox (Borland firmasining dasturaviy mahsuloti) – ma‟lumotlar bazasini boshqarish 
tizimlari bozorida tan olingan lider. Oxirgi besh yil davomida (3,0 versiyasidan boshlab) Paradox 
mutaxassislar tomonidan personal kompyuterlar uchun eng yaxshi relyatsion MBBT deb tan 
olinmoqda. 
Paradoxning ko„p xususiyatlari orasida juda soddaligi va shaffofligining ma‟lumotlarni 
boshqarishning funktsional tugal tizimining ulkan imkoniyatlari unikal hamohang ekanligini 
ajratishadi («paradoks» ham ana shunda). Bunday paradoksli birikma natijasida baquvvat MBBT 
nafaqat professional dasturchiga, balki dasturlash yoki kompyuterda informatsiyaga ishlov berish 
haqida tushunchaga ega bo„lmagan foydalanuvchiga ham bo„ysunadi. 
Tarmoqli modellar hamda kam resursli EHMlar yaratilar edi. Ular – «to„plamlar» – deb 
nomlangan ikki darajali daraxtlardan tarkib topgan yetarli darajada murakkab strukturalardir. 
«To„plamlar» «yozuv-bog„lamlar» yordamida birikib zanjirlar hosil qiladi. Tarmoqli modellar 
ishlanganda MBBT unumdorligini oshirish imkonini beradigan ko„p «kichik ayyorliklar» o„ylab 
chiqilgan edi; lekin ular MBBTni sezilarli darajada murakkablashtirgan edi. Amaliy dasturchi ko„p 
atamalarni bilishi va MBBTning bir nechta ichki tillarini o„rganishi, turli nusxalar, to„plamlar, 
yozuvlar va h.k. orasida navigatsiya uchun ma‟lumotlar bazasini mantiqiy strukturasini ikir-
chikirigacha ko„z oldiga keltirishi lozim. UNIX operatsion tizimini ishlovchilardan biri: «Tarmoqli 
baza – ma‟lumotlarni yo„qotishning eng ishonchli usuli» degan.
Ierarxik va tarmoqli MBBTdan amalda foydalanishdagi qiyinchiliklar ma‟lumotlarni 
ifodalashning boshqa usullarini qidirishga majbur qildi. 60-yillar oxirida inventirlangan fayllar 
asosidagi MBBTlar paydo bo„ldi; ular tashkil qilishning osonligi va ma‟lumotlarni manipulyatsiya 
qilishning juda qulay ishli mavjudligi bilan farqlanadi.
Lekin bunday MBBTlarda ma‟lumotlarni saqlash, ma‟lumotlar orasidagi bog„lanishlar 
miqdori, yozuv uzunligi va uning maydoni miqdori uchun fayllar miqdori cheklangan. 
Modullararo interfeysni tashkil qilish muammosi adapterlarning informatsion dasturlarni 
yaratishiga sabab bo„ldi; bu ixtisoslashgan (maxsus) tizimlar va dasturaviy texnologiya ishlab 
chiqilishiga olib keldi. Tayyor modullardan yirik dasturaviy komplekslarni tuzishga yo„nalgan 
tizimlar bularga kiradi. Bu tizimda oraliq ma‟lumotlar yagona protsessor va ixtisoslashgan 
modellararo informatsion dastur-adapterlar yordamida unifikatsiyalanadi; dastur – adapterlar 
quyidagi funktsiyalarni amalga oshiradi; 
1) har bir alohida modul uchun boshlang„ich ma‟lumotlar mavjudligini nazorat qilish; 
2) yetishmaydigan boshlang„ich ma‟lumotlarni berish; 
3) ma‟lumotlar turlari, strukturasi va ketma-ketligininng chaqirilayotgan modulda qabul 
qilingan ma‟lumotlarning o„xshash xarakteristikalariga muvofiqligini tekshirish; 
4) turlar muvofiq bo„lmagan holda ma‟lumotlarni qaytadan tashkil qilish; 
5) almashinish turiga mos ravishda chaqirilayotgan modulga ma‟lumotlar uzatilishini 
ta‟minlash; 
6) modulni dasturlash tili belgilaydigan muhitni tashkil qilish; 
7) natijalarni tekshirish; 
8) oraliq natijalarni saqlash uchun qabul qilingan ko„rinishga ma‟lumotlarning qaytadan 
o„zgartirilishini bajarish; 
9) modul ishi natijalarini keyinchalik foydalanish uchun saqlash. 
Dasturlari katta miqdorda kiruvchi, oraliq va natijaviy o„zgaruvchilar bilan ishlaydigan yirik 
ALTlarda almashish jabhasini qandaydir ma‟lumotlar banki ko„rinishida tashkil qilish qulay. 
Bu adapter bajaradigan funktsiyalarning bir qismini MBBTga yuklash imkonini beradi; 
natijada ALT informatsion va dasturaviy ta‟minotini ishlab chiqishga sarflanadigan vaqt qisqaradi. 

---

17 
Shunday qilib adapter dasturaviy modullar orasida informatsion o„zaro ta‟sirni tashkil qilish 
bo„yicha operatsiyalar majmuini bajaradi.