O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi
II.2. Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati tushunchasini mazmuni
Yüklə 2,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II.2. Hayot faoliyati xavfsizligi madaniyati tushunchasini mazmuni
Hayot faoliyatining xavfsizligi madaniyati (HFXM) tushunchasining asosiy mazmunini aniqlash uchun alohida tashkil etuvchilari bo‗lgan ―madaniyat‖, ―xavfsizlik‖, ―hayot faoliyati‖ ni semantik tashxiz qilish va bularni bir-biriga zid bo‗lmaydigan xolatda birlashtirish zarur. Tashxiz shuni ko‗rsatadiki, ―madaniyat‖- extimol bir xil bo‗lmagan tushunchalardan biri bo‗lsa kerak. Keng ko‗lamda ―texnomadaniyat‖, ― ommaviy madaniyat‖, ―madaniy hayot‖, ―madaniyatli inson‖, ―odob-axloq madaniyati‖, ―qadimiy dunyo madaniyati‖ va b. tushunchalar o‗zining mantiqiy yuklamasi bilan bir-biridan farqlanadi. Ilmiy - falsafiy adabiyotlarda ―madaniyat‖ – bu insonning ruxiy, jismoniy, diniy layoqatlarini parvarishlash, yaxshilash va fazilatli qilishdir; shu bilan birga keng ma‘noda madaniyat xalqning yoki bir gurux xalqlarning hayotni, yutuqlarni, ijodiyotini namoyon qilishni jamlanmasidan iborat. Tarbiyachiik lug‗atda ―madaniyat‖ terminiga quyidagicha ta‘rif beriladi: ―Madaniyat‖ (lotincha cultura- haydamoq, ishlamoq, tarbiyalamoq, rivojlantirmoq, qadriga yetmoq) –tarixan ma‘lum darajada jamiyatning, insonning ijod kuchlari va layoqatini rivojlanishi bo‗lib, u odamlar hayotini va faoliyatini tashkil etish shakllari va turlarida, o‗zaro munosabatlarida, hamda ular tomonidan yaratilgan moddiy va ma‘naviy qadriyatlarida gavdalanadi. Umumlashtirilgan xolda madaniyat terminining kutiladigan natijalaridan va madaniy faoliyati parametrlari nuqtai nazaridan quyidagicha yondoshishlarni ajratish mumkin: 1- yondashish – funksional bo‗lib, unga ko‗ra madaniyat jamiyat faoliyatini usuli, inson faoliyatini ro‗yobga chiqarish vositasi, insonlar va tabiat orasidagi o‗zaro munosabati, insoniyatning talablarini, qiziqishlarini, fikrlarini, dasturlarini amalga chiqaruvchi sifatida ko‗rib chiqiladi. 2- yondashish – sifatli bo‗lib, madaniyat jamiyatning sifatli xolatini 35 tavsiflaydi, ya‘ni insonlarning tabiat va ijtimoiy munosabatlar ustidan xukmronlik darajasi, tabiatni odamiylashuvini o‗lchovi sifatida ko‗rib chiqiladi. Bundan odatiy so‗z birikmalari bo‗lgan ishlab chiqarish madaniyati, maishiy, muloqot, his-tuyg‗u madaniyati va b. mavjud. 3- yondashish- qadriyatli bo‗lib, madaniyat moddiy va ma‘naviy qadriyatlarning jamlanmasi sifatida ishtirok etadi. Bunday yondashish nima madaniyatga tegishli va nima aksimadaniyatga (johillik, vahshiylik, yovvoyilik, o‗zini qo‗lda tuta olmaslik, fashizm, millatchilik, qon to‗kishga olib keluvchi shovinizm)taalluqligini chegalashdan iborat. 4- yondashish - kreativ bo‗lib, madaniyat asarlari insonlarning ijodiy faoliyatini, u tomonidan yaratilgan texnika, muloqot vositasi, ilm, sanat natijasi sifatida ishtirok etadi. Bu yerda nafaqat inson faoliyatini natijasigina emas, balki insonning o‗zini qobiliyatlari, ulardan maxsulotlarni yaratishda foydalanish usullari ham kiradi. Bunday xolda madaniyatga professional ilmiy, badiiy, texnikaviy ijodiyotdan tashqari, xalq ommasining ijodi, havaskorlik ijodi kiradi. 5- yondashish- meyoriy bo‗lib, bunga asosan madaniyat insonlarning ahloqiy meyorlari, o‗zini tutish qoidalarini urf-odatlarga va an‘analarga bog‗liq xolda qaraladi, axborotlarni ramz va belgilar tizimi yordamida yig‗ish va uzatish usuli kiradi. Bunga faqat zamonaviy, madaniylashgan jamiyat ning oldinga harakatlanishga yordam beruvchi o‗zini tutish qoidalarini urf-odatlar va an‘analar kiradi. 6- yondashish- ma‘naviy- shaxsiy bo‗lib, insonlarning qobiliyatini rivojlantirishni, ularning ma‘lum darajadagi yuqori madaniylik sifatidagi o‗qimishliligini, tarbiyaviyligini, ma‘naviyligi, madaniyatligi o‗z ichiga oladi. Bir qancha tushunchalarni o‗ziga qamrab olgan bitta universal qoida ma‘lum shikastlanish (keng ko‗lamda umumlashganligi, ba‘zi bir tomonlarini yoritilmaganligi, amaliy maqsadlarda qo‗llashning yetarlicha bo‗lmaganligi) xususiyatiga ega bo‗lganligidan, yuqorida keltirilgan yondashishlarning yagona ma‘noga birlashgan eng qulay va muhim elementlarini ajratish maqsadga muvofiqdir, bular: 36 - dunyoqarashli asosga, qadriyatlar tizimi ikkinchi, uchinchi, oltinchi yondashishga xosdir; - an‘analar, jamiyat a‘zolarining turg‗un o‗zini tutish qoidalari, ijtimoiy meros – beshinchi va qisman birinchi yondashishlarga; - inson faoliyatining ma‘naviy, intellektual va moddiy natijalari, artefaktlar (vosita va usullar, obektlar) – uchinchi, to‗rtinchi va qisman beshinchi yondashishilarda aks etgan. Dinamika nuqtai-nazaridan madaniyatni xolat (daraja) sifatida ham, jarayon sifatida ham qarash mumkin. Xolat sifatida ―madaniyat‖ kategoriyasi o‗tmishga qaratilgan ko‗rinishda (ma‘lum etapdagi yutuqlarning jamlanmasi, ijtimoiy meros), hamda borliqni baholashda (rivojlanish darajasi, o‗rnatilgan axloq modeli) qaraladi. Madaniyatni jarayon sifatida tavsiflashda tubdan o‗zgartirish kuchi, ularga ta‘sir etish mumkinligi, faoliyat vektorini tartibga solish haqida gapiriladi. Ushbu jarayon oqimi o‗zining tarixiga (muayyan vaqt ichida avvalgi avlodlarning tajribasi) va ularni tatbiq etilishi (ishlab chiqilgan, individual va ijtimoiy ahloqning turg‗un modellari)ga bog‗liq . Albatta, kechayotgan jarayonni dinamik, uzluksiz tashxiz o‗tkazish ma‘lum vaqt ichidagi, uning ―kesmasi‖ hisoblangan aloxida xolatdan, ancha murakkabdir. Shuning uchun tizimiy texnikada, operatsiyalarni tekshirish jarayonida ushbu tashxizlarni soddalashtirish uchun turli vaqtlar, shu jumladan, tasodifiy lahzada jarayonni bir xolatdan boshqasiga o‗tish, shakllanish jarayoni esa – parametrlar yig‗indisi shaklida tavsiflanadigan keyingi xolatiga yetishishi sifatida qarash qabul qilingan. Bu ko‗rsatilgan jarayonga tashxiz qo‗yishni soddalashtirishga, kriteriylarni asoslashga va alohida olingan odamlarni, ijtimoiy guruhlarni, mehnat kollektivlarini, jamiyat ni hayot faoliyati soxasida rivojlanish darajasini baholashga imkon beradi, davlat aholisining madaniy saviyasini oshirish yo‗nalishlarini aniqlaydi. Ko‗rilayotgan tushunchaning keyingi komponentasi bo‗lgan ―xavfsizlik‖ 37 -falsafiy nuqtai –nazardan ―xavf- xavfsizlik‖ kategoriyasini izohlash ma‘lum qiziqish uyg‗otadi. Ba‘zi mualliflarning fikricha, nodir hodisa bo‗lmish ―xavf‖ asosida inkor qiluvchini inkor qilish yo‗li bilan o‗zining mavjudligini mustahkamlaydi. Tabiatning yuksak maqsadi o‗z-o‗zining hayotini saqlash ekanligini e‘tiborga olsak, xavfsizlikni borliqning zararlanmagan tabiiy muqarrarligi kabi aniqlash mumkin. Ko‗p xolatlarda ―xavfsizlik‖ tagida intuitiv yoki ilmiy xolda xavflarni yo‗qligi tushuniladi. Shuning uchun xavfsizlik sifatida muxofaza obektining muxofazalanganlik xolatini tushunish maqsadga muvofiqdir, bunda barcha tavakkallarning miqdori ularning yo‗l qo‗yilganidan oshmaydi. Bu ta‘rifda xavflar nomenklaturasi sifatida ularning analoglari – tavakkallar, ta‘sir etishning mumkin bo‗lish masshtabi sifatida- tavakkalning yo‗l qo‗yilgan qiymatlari ilgari suriladi. So‗z birikmasi bo‗lgan ―barcha tavakkallar‖ni – individual (alohida inson uchun), ijtimoiy (insonlarning yig‗indisi uchun) va global (shu jumladan alohida olingan davlat uchun) tavakkal deb qarash mumkin. ―Madaniyat‖ va ―xavfsizlik‖tushunchasini ilk bor atom energiyasi bo‗yicha Halqaro agentligi tomonidan 1986 yili Chernobil atom elektrostansiyasidagi yuz bergan avariyani sabab va oqibatlarini tashxizi paytida birlashtirish amalga oldi. Yuz bergan avariyaning sabablaridan biri hayot faoliyati xavfsizligi madaniyatini yo‗qligi deb e‘tirof etildi. MAGATE bosh direktori qoshidagi yadro xavfsizligi bo‗yicha Halqaro konsultativ guruhning ta‘rifiga qo‗ra, xavfsizlik madaniyati – bu korxona va tashkilotlar faoliyati va aloxida odamlar hatti-harakati xususiyatining tashxizini shunday jamlanmasiki, unda atom stansiyalarining (AS) havfsizligi muammolari yuqori ahamiyatliligi e‘tiborga olinadi. Yana shu narsa qayd etiladiki, xavfsizlik madaniyati – bu barcha odamlarning malakaviy va ruhiy tayyorlanganligidir, AS xavfsizligini ta‘minlash birlamchi maqsadi va ichki zaruriyati hisoblanib, xavfsizlikka ta‘sir etuvchi barcha ishlarni bajarganda |