O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi

Faoliyat mahsulotini tahlil qilish metodi. 
Bu metod psixologiyada inson xotirsi tafakkuri, qobiliyati va xayolining 
xususiyatlarini aniqlash maqsadida keng qo‘llaniladi. Odam chizgan rasmlar, 
yasagan o‘yinchoqlar, modellar, to‘qigan narsalar, tikkan qo‘g‘irchoqlar, to‘qib, 
so‘zlab berilgan hikoyalar, texnik konstruktsiyalar sxemasini tushunish kabilarni 
tahlil qilish orqaliularning mantiqiy xotirasi, tafakkuri, badiiy va adabiy qobiliyati, 
ijodiy xayoli, texnik ijodi yuzasidanmateriallar to‘plash mumkin. Mazkur metodda 
ijod mahsulining yaratgan jismoniy shaxs bevosita ishtirok etmaydi. Teshiriluvchi 
bilan tekshiruvchi o‘rtasida muloqot o‘rnatish uchun shaxsning psixikasi 
to‘g‘risida sirtdan muayyan hukm va xulosa chiqariladi. Tekshiruvchi (o‘qituvchi, 
murabbiy, psixolog) ekspert tariqasida shaxslar ijodiyotiga baho beradi, bunda 
mehnat mahsulining shakli, mazmuni, sifati, originalligi, hajmi, xususiyati 
bilankeskin tafovut qilishi nazarda tutiladi. Ijodiy faoliyat mahsullarini tahlil qilish 
orqali har xil yoshdagi va kasbdagi odamlarning psixik xususiyatlarito‘g‘risida 
ma‘lumotlar to‘plash mumkin. Faoliyat mahsulotlarini o‘rganish inson ruhiyatini 
o‘rganish metodlari ichida o‘ziga xos o‘rinni tashkil etadi. Shuni ta‘kidlab o‘tish 
joizki, inson ruhiyatini o‘rganish yuqorida bayon qilingan metodlardan tashqari 
yana ayrim qo‘shimcha metodlardan ham foydalaniladi. E‘tirof etish joizki, 
qo‘llanilayotgan har bir metodning o‘ziga xos ijobiy, afzal tomonlari bilan 
birgalikda qiyin va salbiy tomonlari ham mavjud. Shu bois konkret shaxs 
ruhiyatini o‘rganish vaqtida yakka metodlar natijalari bilankifoyalanib qolish 
mumkin emas. Ruhiyatni tekshirishda atroflilik, dinamiklik, ob‘ektivlik, 

---

33 
tekshiruvchining yosh xususiyatlarini inobatga olish va boshqa tamoillarga 
suyanish darkor.Shundagina shaxs haqida batafsil ma‘lumotlarga ega bo‘lishimiz 
mumkin. 
Test metodi. 
Ilmiy – psixologik manbalarda qayd qilinishiga ko‘ra, 
intellekt – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, u odatda aql – idrok, anglash, tushunish, 
fahmlash degan ma‘noni anglatadi. Bizningcha, intelekt shaxsning muayyan 
darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan iboratdir. 
O‘z davrida AQShlik psixolog F. Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat bo‘ladi, 
degan g‘oyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini ko‘rsatib 
o‘tadi: 
-
sonli operatsiyalariga nisbatan qobiliyatlik; 
-
lug‘at boyligi ko‘lami; 
-
geometrik shakllar o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqli tomonlarini ajratishga 
nisbatan uquvchanlik; 
-
shaxs nutqining tezligi yoki sur‘ati; 
-
shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi; 
-
xotiraning maxsuldorligi yoki noyob hislatliligi. 
Yana bir salohiyatli psixolog L. Tyorstoun umumiy intellektning turli 
jabhalarini tadqiq qilib, ularni umumlashtirib ―birlamchi aqliy potentsiyalar‖ deb 
ataydi. Muallif etti xildagi potentsiyalar o‘zaro farqlanishini ta‘kidlab o‘tadi: 
-
insonning hisoblash qobiliyati ko‘rsatkichi; 
-
og‘zaki so‘zni ixcham ifodalanishining ko‘rsatkichi, nutq yordami bilan
tez o‘qish hadisi (texnikasi) ni egallanganligi; 
-
og‘zaki ma‘lumotlarni to‘la idrok qilish yoki idrok qilingan so‘zlarni 
tushunish, anglash; 
-
fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning 
chamalash qobiliyati (uquvchanligi); 
-
xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi; 
-
fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatlilik; 
-
shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur‘ati; 

---

34 
Frantsuz psixologi T. Ribo idrok ko‘lamining kengayishi, bilimlarning 
ko‘payishi, diqqatni bir vaqtning o‘zida bir necha ob‘ektga qarata olish – intellekti 
taraqqiyotiga olib keladi va u uch bosqichdan iborat bo‘lishi mumkin ekanligini 
ta‘kidlaydi: 
-
shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi; 
-
inson identifikatsiyasi (o‘quvchining bilimlarini o‘ziga singdirish 
jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini o‘zlashtirib borish va 
boshqalar); 
-
refleksiya (inson o‘zini – o‘zi anglash hamda bo‘lg‘usi faoliyatni amalga 
oshirish, muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va faoliyatga 
tatbiq etish imkoniyatlari tug‘ilishi kabilar). 
Sh. Byuller intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lishi shart 
deb hisoblaydi: 
-
sinkretizm (tushunchalarni bir – biridan ajrata olmaslik holati);
-
agglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi, 
vaqtni noadekvat, noto‘g‘ri idrok qilish, har bir obrazlarni muayyan bo‘laklariga 
binoan bir umumiyatga yaxlitlash, birlashtirish); 
-
xayolot (ijodiy xayol) yordamida inson o‘zi tug‘ilib o‘sgan Vataniga 
biror bir jihatdan yordam berishi; 
-
realiya (realiz, ya‘ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan yaqqol 
tuzilmani yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib kelishdan 
iborat fikrlashning ko‘rinishi singari). 
Jahon psixologlari to‘plagan ilmiy materiallarni umumlashtirib intellekt 
muammosini tadqiq qilishda diqqat – e‘tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim 
deb hisoblaymiz: 
-
intellektning yosh davr xususiyatlariga bog‘liqligi; 
-
jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi; 
-
millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi; 
-
oilaning ijtimoiy – iqtisodiy statusi bilan uyg‘unlashuvi; 
-
ota – onalarning ma‘lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi; 

---

35 
-
biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, xislatlari qanchalik rol 
o‘ynashi va hokazolar. 
Uzluksiz ravishda o‘tkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir 
qator ilmiy nazariyalar (kontseptsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi 
intellekt muammosini o‘ziga xos tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib 
keladi: 
-
muammo echimi uslubi va strategiyasi; 
-
intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi; 
-
vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki 
mahsuldorligi (ma‘naviy, miqdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funktsional 
tomonlari, yo‘nalishlari; 
-
alohida, yakkahol yondashish, bilish jarayonining shaxsdan faollikni 
taqozo etish xususiyati, holati; 
-
kognitv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar. 
Shaxsiy kuzatishlarimizga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday 
omillar bilan uzviy bog‘liq ekanligi ko‘zga yaqqol tashlanadi: 
-
bilish, o‘qish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ 
darajalarining mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi; 
-
yangilikni qidirish, muammo echimini topish, muayyan vositalar tanlash 
hamda tadqiqiy ijodiy faollik namoyon bo‘lishi; 
-
mustaqil echishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi; 
-
ilgarilab ketib echig imkonining mavjudligi va ―aytib berish‖, luqma 
tashlash jarayonida erkinlik, qo‘rqinch hissining yo‘qligi; 
-
yuksak nafosat va ma‘naviy did timsoli hamda namunasini yaratishga 
nisbatan qobiliyatlilik, ularni baholash va o‘lchash funktsiyasining tug‘ilishi, uning 
boshqaruvchanligi. 
Insoniyatning tarxiy rivojlanish jarayonida intellekt deb atalmish fenomenni 
o‘rganish borasida ko‘pgina ishlar qilingan. Shulardan biri intellektni o‘rganish 
testlaridir. Ko‘pgina mumtoz testlar shaxsning intellekt darajasini aniqlashda 
muhim rol o‘ynab kelmoqda. Bular qatoriga Stenford – Bine shkalasini keltirib 
o‘tish mumkin. Stenford – Bine shkalasi qiziqarli topshiriq va masalalardan 

---

36 
tuzilgan bo‘lib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab taqsimlangandir. Biz 
quyida ana shu intellekt test so‘rovnomalardan namunalar keltiramiz va ularni 
sharhlab berishga xarakat qilamiz. 
Endi sinaluvchilarning intellektual taraqqiyotiga ta‘sir qiluvchi ijobiy va 
salbiy omillar turkumi to‘g‘risida ma‘lumot berib o‘tamiz: 
-
bilim maskanlarida zamonaviy texnika vositalarining mavjudligi; 
-
turli xildagi to‘garak, sektsiya, bilim uylari faoliyat ko‘rsatishi va unda 
zarur sharoitlarning yaratilganligi; 
-
oila muhitida yaratilgan moddiy va ma‘naviy shart – sharoitlar hamda 
shaxslarni ruhan rag‘batlantirish yo‘lga qo‘yilganligi;
-
shaxslar bilan o‘zaro muloqot o‘rnatishning uzluksiz va oilada 
shaxslararo iliq psixologikmuhitning hukm surishi; 
-
turli televizion baxslar, zukkolik, ijodkorlik, tezkorlik bo‘yicha 
musobaqalar uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyatiyaratilganligi; 
-
ortiqcha informatsiya va xabarlar ko‘lamini kamaytirish (masalan, 
avtomat o‘yinlar, videolar); 
-
zararli odatlar va qiliqlar bilan shug‘ullanmaslik muammosining 
qo‘yilishi, uning echimi (ichish, chekish va boshqalar); 
-
bolalar va o‘quvchilarni ro‘zg‘or ishlari bilan band qilib qo‘yishlik va 
oila muhitida mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi; 
-
hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzi kamayib ketayotganligi tufayli 
o‘quvchilar va talabalar o‘rtasida o‘quv motivlariga kuchli ta‘sir o‘tkazayotganligi; 
-
kollej va oliy o‘quv yurtlarida ta‘lim – tarbiya tizimini yangicha, yangi 
pedagogik texnologiya asosida tubdan qurish zaruriyati mavjudligi, 
-
o‘g‘il va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuyg‘ulari barqarorligini 
ta‘minlash va ularni shakllantirishning eng qulay yo‘llarini izlab topish, 
loqaydlikning oldini olish, 
-
o‘quvchilar va talabalar o‘rtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo 
munosabatlarga, isrofgarchilikka, fidoiylikka nisbatan qarashlarni keskin 
o‘zgartirish masalalari vujudga kelmoqda. 
Bizningcha, yuqorida ba‘zi bir qusurli holatlarning oldini olish uchun

---

37 
intellektual testlar mohiyatiga milliy va umubashariy fazilatlar to‘g‘risidagi 
g‘oyalarni singdirish yuqori natija beradi. 
So‘nggi yillarda psixodiagnostika o‘tkazishda kompyuterdan 
foydalanishga qiziqish keskin oshdi. Avtomatlashtirilgan psixologik tizimlarning 
dastlabki variantlari mamlakatimizda XX asrning 60-yillaridayoq ishlab chiqilgan 
edi. Ammo ular, EHMlardan foydalanish qiyinligi va ularning qimmat turishi 
sababli, ommaviy tarzda yoyilmadi. O‘tgan asrning 80-yillari o‘rtalaridan boshlab 
esa kompyuter tizimlari test o‘tkazish amaliyotiga keng tatbiq etila boshlandi. 
Kompyuterlashtirishdan avval psixologik test o‘tkazish uzoq davom etadigan, 
bir xil tusdagi bir muncha murakkab ish bo‘lgan. Testdan o‘tayotgan shaxs juda 
ko‘p savollarni o‘qir hamda maxsus jadvallarning katta qog‘oz «choyshab»larini 
to‘ldirar edi. To‘ldirilgan jadvallarga «qo‘lda» ishlov berish ayniqsa qiyin va katta 
hajmli ish bo‘lgan. Psixolog yoki uning yordamchilari javoblarni guruhlarga ajratar 
(yordamchi jadvallarga yozib qo‘yar yoki maxsus trafertalardan foydalanar), har 
bir guruhdagi javoblarni hisoblar va aniq psixologik ko‘rsatkichlarni aniqlar edilar. 
Bunday psixologik diagnostika quyidagi sabablarga ko‘ra amalda qoniqarsizdir: 
–
testlarda kam sonli xohlovchilarning ishtirok etishi, javoblarga ishlov 
berishning nihoyatda qiyinligi statistik ji- hatdan ishonchli natijaga erishish uchun 
zarur bo‘lgan ma‘lumotlarni shakllantirishga imkon bermasligi; 
–
jarayonning testdan o‘tkazilayotgan shaxs ruhiyati va his- tuyg‘ulariga 
ta‘siri, natijada uning psixologik holatini buzib ko‘rsatishi; 
–
javoblar ishlovi hajmining kattaligi muqarrar ravishda hisob-kitob 
xatolariga olib kelishi; 
–
ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, test o‘tkazuvchi psixo- logning 
sub‘ektiv qarashlari va test natijalarini amaliy qilishi. 
Hozirgi vaqtda test o‘tkazish jarayoni kompyuterda erkin suhbat shaklida olib 
boriladi. Savollarning bir xildagi ketma-ketligiga barham berilgan. Har bir savol 
ekranda paydo bo‘ladi va javob kiritilganidan keyin yo‘q bo‘ladi. So‘ngra keyingi 
savol paydo bo‘ladi va hokazo. Vaziyat uzluksiz o‘zgarib turadi. Testdan 
o‘tayotgan shaxsning o‘zi suhbat (dialog) sur‘atini, hissiy boyligini belgilaydi. 

---

38 
Bularning bari shaxsning suhbatda o‘zini to‘liq namoyon etishiga yordam beradi. 
Hozir kompyuterlarda psixologik parametrlarni hisoblash hamda testdan 
o‘tayotgan shaxs javoblarining butun majmui bo‘yicha berish jarayoni bir necha 
soniya vaqt talab qiladi. Psixolog test o‘tkazib bo‘lingan zahoti asosiy psixologik 
ko‘rsatkichlarning to‘liq to‘plamiga ega bo‘lgan tayyor psixokartani oladi. U faqat 
mutaxassis sifatida ishlaydi. Asosiy ko‘rsatkichlar majmui dastlabki tarzda 
baholanganidan so‘ng ancha ixtisoslashgan dasturlar bo‘yicha qo‘shimcha test 
tayinlanishi mumkin. Bunday dasturlar bloki ishlab chiqilgan, yo‘lga qo‘yilgan
Psixokartalarning to‘planib boruvchi massivi kompyuterda keyinchalik ishlov 
berish – umumiy statistik qonuniyatlarni (mutaxassisning psixologik portreti 
xususiyatlariga jins, yosh, ish staji, kasb va boshqa omillarning ta‘sirini) aniqlash 
uchun foydalaniladi. 
Testdan o‘tish 90 daqiqadan oshmasligi kerak. Asosiy testdan keyin 
tekshiriluvchi shaxs o‘zining individual-tipologik va shaxsiga xos xususiyatlarni 
raqamlar ko‘rinishida ifodalovchi maxsus psixogrammalarni oladi. Psixolog-
mutaxassis yakka tartibdagi suhbatda tekshiruvchiga test natijalarini tushuntirib 
beradi. Ta‘kidlash joizki, ba‘zi test o‘tkazish tizimlarida kompyuterda 
tekshiriluvchilarga o‘z shaxsini test ma‘lumotlari bo‘yicha tavsiflash taklif etiladi. 
Bunday xarakteristikalar (tavsiflar) rasmiy (formal) xususiyatga ega, ularda 
olingan empirik ma‘lumotlar inobatga olinmaydi. Bundan tashqari, test o‘tkazish 
tizimi o‘z-o‘zicha emas, balki inson faoliyatini yaxshilash uchun zarur. Olingan 
ma‘lumotlarni psixolog muayyan maqsadga yo‘naltirilgan suhbat, kuzatish 
kabilarning natijalari bilan solishtiradi. 
Psixolog test natijalari bo‘yicha individual maslahat jara- yonida psixik 
adaptatsiya (moslashuv) xususiyatlari, hissiy-irodaviy holati, shaxsning tuzilishi va 
ehtiyoj yo‘nalishlarini tahlil qiladi. 
Psixologik tadqiqotda qo‘llaniladigan metodlarning barchasini to‘rt guruhga 
ajratish mumkin: 1) tashkiliy metodlar; 2) tajriba metodlari; 3) ma‘lumotlarni qayta 
ishlab chiqish metodlari; 4) izohlash metodlari. Birinchi guruhga qiyosiy, 
longityud va majmua metodlari kiradi. Ma‘lumotlar olishning tajriba metodlari 
kuzatish va o‘zini kuzatish (introspektsiya), tajriba metodlari (laboratoriya, tabiiy, 

---

39 
shakllantiruvchi), 
psixologik 
tashhislash 
metodlari 
(testlar, 
anketalar, 
so‘rovnomalar, sotsiometriya, suhbat, intervyu), faoliyat mahsuli tahlili 
(xronometriya, kasbiy ta‘riflar, mahsulot va bajarilgan ishlarni baholash va 
boshqalar), tarjimai hol va egizaklar metodlarini o‘z ichiga oladi. Ma‘lumotlarni 
qayta ishlash metodlariga miqdoriy (statistika) va sifat (materialni guruhlarga 
ajratish, tahlil) metodlari kiradi. Izohlash metodlariga turli xildagi irsiy 
(materilning rivojlanishdagi alohida davrlar, bosqichlar, xavfli vaziyatlar va 
boshqalarni ajratib ko‘rsatgan holda tahlili) va tarkibiy (psixika barcha 
xususiyatlarining tuzilishlari o‘rtasidagi aloqani o‘rnatish) metodlar kiradi. 
Psixologik tadqiqotning asosiy metodlarini birmuncha to‘liqroq holatda ko‘rib 
chiqamiz.