O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi
Yüklə 2,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Kasbiy shakllanganlik”
tushunchasi mehnat sub‘ektining kasbga egalik qilish darajasi va aniq mehnat faoliyatida kasbiy muhim xususiyatlar, bilim, ko‗nikma, tajriba va mahoratlarning shakllanishi va namoyon bo‗lishi asosida ishlab chiqarish samaradorligiga erishishi sifatida qo‗llaniladi. Mehnat sub‘ektining aniq bir faoliyat sohasida yuqori darajadagi kasbiy malakalarga egaligi mahorat deb yuritiladi. A.K.Markovaning ta‘kidlashicha, ―kasbiy shakllanganlik‖ tushunchasi turli ma‘nolarda: kasbning shaxsga, uning kasbiy va psixologik sifatlariga bo‗lgan me‘yoriy talablar sifatida va muayyan bir shaxsda mavjud bo‗lgan va uning kasbiy faoliyatdagi muvaffaqiyatini ta‘minlaydigan kasbiy yo‗naltirilgan xususiyatlar majmuining me‘yorlari sifatida qo‗llaniladi‖. Muallif kasbiy shakllanganlikning quyidagi kategoriyalarini ajratib ko‗rsatgan: ―shaxsning o‗zini mutaxassis sifatida takomillashtirishi; ichki kasbiy lokus nazorati; mutaxassisning anglangan sifatlari, hajmi; shaxsning o‗zini mutaxassis sifatidagi to‗liq obrazi; kasb yordamida o‗zini-o‗zi rivojlantirish va etishmaydigan xususiyatlarning o‗rnini qoplash qobiliyati va x.k.‖ Kasbiy shakllanganlik darajasini aniqlash uchun shaxsning sifat va miqdor jihatidan kasbiy tayyorgarlik darajasini, faoliyat samaradorligini, ish qobiliyatini, kasbiy yaroqliligini, o‗z ustida ishlashining muvafaqqiyatliligini aks ettiruvchi mutaxassisning “malakasi” tushunchasi qo‗llaniladi. Bu tavsifnomalar aniq kasbiy faoliyatning muayyan bir shaxs xususiyatlariga (kasbiy, psixologik, ijtimoiy va boshqa) qo‗yadigan normativ talablari bilan mutanosibdir. YUqori kasbiy malaka mehnat sub‘ekti etukligini shakllanishining va namoyon bo‗lishining muhim sharti hisoblanadi, vaholanki, ayrim vaziyatlarda kasbiy etuklik etarli darajada bo‗lmasa ham shaxs qator mehnat funksiyalarini malakali darajada bajarishi mumkin. Ko‗p qo‗llaniluvchi “kompetentlik” tushunchasi kasbiy shakllanish va kasbiy etuklikni baholovchi me‘yor bo‗lib, hali aniq ta‘rifga ega emas. U mehnat sub‘ektiga nisbatan aniq faoliyat talablari yoki aynan, sub‘ektning aniq faoliyatning o‗ziga xos jihatlariga nisbatan munosabatini tavsiflovchi xususiyat sifatida qo‗llaniladi. Umuman olganda, bu tushuncha shaxsning qandaydir hayotiy vaziyatlarda, ijtimoiy va kasbiy faoliyatda avtoritarligi, shu soha bo‗yicha tushuncha hamda bilimlarga egaligi bilan tavsiflanadi. A.K.Markovaning fikricha, 208 muayyan bir shaxsning kompetentligi uning kasbiy shakllanishiga qaraganda ko‗proq uchraydigan tavsifnomasidir. Bunga ko‗ra, kasbiy kompetentlikning xilma-xil turlarini ajratish mumkin: maxsus (mehnat jarayonini amalga oshirishda), ijtimoiy (hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirishda), shaxsiy (o‗zini-o‗zi boshqarish va takomillashtirish malakalariga egalik) va boshqalar. Ayrim mualliflar kasbiy muloqotdagi, mutaxassis shaxsining rivojlanishidagi kompetentlikni ham ajratib ko‗rsatadilar. Kompetentlikning yuqorida sanab o‗tilgan turlari albatta bir insonni to‗liq shaklda tavsiflashi shart emas, chunki, shaxs yaxshi mutaxassis bo‗lishi mumkin, lekin o‗zini-o‗zi boshqarish yoki shaxslararo kasbiy muloqot malakalariga ega bo‗lmasligi mumkin, qolaversa, yuqori darajada kasbiy kompetentlikka ega bo‗la turib, shaxsiy va ijtimoiy kompetentligi past bo‗lishi mumkin. Aytish mumkinki, o‗z navbatida professionalizm darajasi sub‘ektning professionalizatsiyani yo‗nalganligi, ko‗rsatgichi va mazmuni hamda mutaxassisning professionallashuv darajasiga ta‘sir etuvchi ijtimoiy, psixologik, iqtisodiy va boshqa keng doiradagi kompetentliki bilan shartlangandir. Dj. Raven (2003) tadqiqotlari kompetentlikning tuzilishli-funksional konsepsiyani asoslashga imkon berdi va u quyidagilarda aks etadi: Eng avvalo, shaxs qadriyatlari, ijtimoiy-siyosiy ishonchi va fikrini aniqlovchi shaxs motivatsion-qadriyatlar sohasini tizimli ravishda namoyon bo‗lishi va shakllanishining ahamiyati; Shaxsiy qadriyatlarning mehnat jarayonini tashkil qilish va mazmuniga nisbatan bevosita qiziqish, liderlik, tashkilotchilik kabi xususiyatlarda aks etishi; Kompetentlikning tabiati kognitiv, emotsional va irodaviy jarayonlarning, individning maqsadga erishishini ta‘minlovchi masalalarni echishga, hal qilishga tayyorligini baholash mezoni va namoyon bo‗lishiga asoslangan bo‗ladi; Kompetentlik faqatgina o‗zining faol komponentlari hisobiga emas, balki yangi hayotiy vaziyatlarda namoyon bo‗lishi mumkin bo‗lgan passiv komponentlari hisobiga ham shakllanib boradi; 209 Kompetentlik o‗zining bir-biridan mutlaqo mustaqil, lekin bir-birini o‗rnini ahamiyatli darajada samarali xulq-atvor omili sifatida egallab tura oladigan, ko‗p sonli komponentlari yordamida aniqlanadi. Kompetentlikning komponentlari qatoriga kognitiv, emotsional, irodaviy sifatlardan tashqari o‗ziga ishonch (o‗zining kasbiy bilimlariga, liderlik qobiliyatiga va b); qaror qabul qilish va uning ijrosini boshqarish malakasiga ega bo‗lish; qiziqarli umumiy maqsadlarni qidirish, anglash va qaytarma aloqani qo‗llashdagi samarali faoliyat; o‗zini-o‗zi boshqarish, o‗zini-o‗zi takomillashtirish qobiliyatlariga ega bo‗lish; o‗zini-o‗zi nazorat qilish, moslashganlik, murakkab muammolarni hal qilishga tayyorlik va tavakkalchilikka moyillik, qat‘iyatlilik, kasbiy ma‘suliyatlilik va boshqalarni kiritishimiz mumkin. E.F.Zeerning ta‘kidlashicha, kasbiy kompetentlikning funksional taraqqiyotini tadqiq qilish kasbiy kamolotga erishish chog‗ida kompetentlikning turli ko‗rinishlari integratsiyalashib borishini va ularning kasbiy muhim shaxs sifatlari bilan aloqasi kuchayib borishini ko‗rsatdi. Aytish joizki, kompetentlikning asosiy darajalari kasbiy tayyorgarlik va tajriba, o‗z-o‗zini anglash, o‗z kuchiga ishonish, o‗zga insonlar tomonidan ko‗rsatilgan kamchiliklarni to‗g‗ri qabul qilish va shu kabi boshqa kasbiy kamolotni belgilab beruvchi shaxs xususiyatlari kiradi. Taxmin qilish mumkinki, mehnat sub‘ektining sanab o‗tilgan professionallashuv ko‗rsatkichlari, mutaxassis bo‗lish (malaka, kompetentlik) va sub‘ektning kasbiy etukligi orasida o‗zaro aloqa va o‗zaro ta‘sir mavjud. Yüklə 2,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|